HEEMKUNDEKRING OP DE BEEK PRINSENBEEK Beeldbank Bibliotheek

 

Aantal gevonden publicaties : 649   (uit: 659) Getoond wordt publicatie : 241 t/m 270	Uitgebreid zoeken
Gesorteerd op:  Boeknummer

241.

Boeknummer: 00251   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1973)    [Dirven, Herman; Dekkers, Piet (eindredaktie)] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 8. september 1973 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUD HAGE no. 8 5 De gemeentegrens van Rijsbergen en Princenhage (nu Breda) of ”De limiete tussche Haeghe en Rijsberghen” door Herman Dirven en Karel Leenders 39 De meiseniers in de Hage tijdens de Middeleeuwen door George Dirven 63 Volksverhaal ”Een wonderbare redding in 1449 op Overveld. Alle foto’s in dit nummer zijn van Ton Tiggelman. Vorsselmans, W.;

242.

Boeknummer: 00252   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1973)    [Dirven, Herman; Dekkers, Piet (eindredaktie)] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 9. december 1973 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk I pag. 5 BURGST - ’n Overzicht en Inzicht KAREL LEENDERS 5 - de naam Burgst 7 - Burgst als grondheerlijkheid 10 - Rechten 15 - Inrichting Hoofdstuk II 18 GEBOUWEN IN BURGST KAREL LEENDERS 19 - Het „Oud Kasteel” + opgravingsverslag (T. J. Hoekstra) 28 - De Grote Hoeve van Burgst 31 - De Kleine Hoeve „De Muizenberg” 31 - De Kleine Hoeve van Burgst 32 - De bouw van het landhuis Burgst 33 - Andere gebouwen in Burgst Hoofdstuk III 35 DE GESCHIEDENIS VAN DE HEREN VAN BURGST HERMAN DIRVEN 35 - De middeleeuwen (ong. 1150 tot 1304) 37 - De XlVe en XVe eeuw (1304-1507) 39 - Burgst uiteen en weer samengebracht (1507-1611) 43 - Burgst als belegging (1611-1798) 46 - Burgst en z’n Landhuis (1798-heden) 48 - Hoeve Muizenberg Hoofdstuk IV 51 BURGST GEDURENDE ZES EEUWEN HERMAN DIRVEN 51 - De Middeleeuwen en Burgst 51 - Burgst en zijn lenen en cijnzen 54 - Burgst in de 80-jarige oorlog 57 - Het zoeken naar (vermeende) Hoge Rechtsmacht 59 - Burgst in de vorige en onze eeuw 65 - Noten Vorsselmans, W.;

243.

Boeknummer: 00253   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1974)    [Dirven, Herman; Kappelhof, Johan; Kappelhof, Ton; Leenders, Karel] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 10. juni 1974 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek Inhoudsopgave Pag. 4 Voorwoord -- 6 De schilder Jan Strube door Herman Dirven -- 12 Voorbereiding en begeleiding opgravingen kasteel van Gageldonk door Herman Dirven -- 14 Verslag opgravingen Gageldonk 1973 door Ton Kappelhof -- 26 De eendekooi in Halle door Herman Dirven -- 34 De eenden op de Emerput door Johan Kappelhof -- 37 Een mooi bewaard landbouwgebied in zuid oost Princenhage: Overa door Herman Dirven en Ger van Oosterhout -- 52 De Haagse Beemden in ruimer verband door Karel Leenders -- 63 Wie herkent deze foto door de redactie Voorwoord Voor U ligt thans het eerste nummer van de vierde jaargang van 'HAGE', of m.a.w. het tiende boekje. Wij meenden, om dit heuglijk feit te vieren, U een iets ultgebreider nummer te mogen presenteren als gebruikelijk; en zo bij dit eerste mijlpaaltje in het bestaan van ons tijdschrift, U een klein beetje te fêteren. De formule van vorig jaar, d.w.z. twee nummers die een meer diverse informatie verschaffen en één boekje geheel gewijd aan één onderwerp, is bijzonder goed overgekomen; vandaar dat we besloten hebben het derde boekje van deze jaargang (dus no.12) wat zal verschijnen rond Kerstmis, geheel aan de WINDMOLENS van Princenhage te wijden. Wanneer U in het bezit mocht zijn van tekeningen, foto’s of andere afbeeldingen van de korenmolen op Effen (Selden Effen) of van de vroegere korenmolen De Beer op 't Moleneind (nu Groenstraat 99a) zouden wij U, als U ons hiervan op de hoogte wilt stellen, bijzonder erkentelijk zijn. De werkgroep Haagse Beemden bestaat momenteel uit de volgende leden: - Piet Dekkers - Herman Dirven - George Dirven - Karei Leenders - Jan Lodewijk Jr. Onze medewerker Andy Brouwer uit Oudenbosch verblijft voor enige maanden in Engeland. Wij zijn de gemeentebesturen van Prinsenbeek en van Breda ook bijzonder erkentelijk voor de subsidie die wij van hen mochten ontvangen; daardoor Is het mogelijk, zowel onze onderzoekingen naar het verleden van Princenhage-Prinsenbeek voort te zetten, als deze gegevens te kunnen publiceren zoals in dit nummer met het opgravingsverslag van Gageldonk. Vanwege de hoge drukkosten zijn we genoodzaakt van onze voortreffelijke drukker Vorsselmans uit Zundert afscheid te nemen, en 'HAGE' weer bij een offset-drukkerlj te laten verzorgen. Wij hopen echter, door de hulp van de moderne technieken, dat U hiervan weinig hinder zult ondervinden. Vanaf deze plaats danken wij de heer Vorsselmans en zijn personeel hartelijk voor prima wijze waarop zij ons tijdschrift twee jaar lang verzorgd hebben. De eindredactie van 'HAGE, Herman Dirven en Piet Dekkers. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

244.

Boeknummer: 00254   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1974)    [ Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 11. september 1974 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUDSOPGAVE HAGE IN DE FRANSE TIJD (1793-1815) DOOR HERMAN DIRVEN PAG. 5 INLEIDING 11 HOOFDSTUK I: 11 -De laatste jaren van Princenhage in Staats-Brabant. 13 -De eerste inval der Fransen en Bataven: febr. 1793 22 HOOFDSTUK II: HAGE IN DE BATAAFSE REPUBLIEK 1795-1806 24 -Het begin der vernieuwing 25 -De laatst benoemde en eerst verkoze schepenenbank 28 -De vrijheidsboom 30 -De oorlogsschade 32 -De regeling der kerken 34 -De teruggave van de Grote Kerk aan de Katholieken 38 -Taxatie kerk en kerkgoederen 43 -Patriottenorganisatie en sociëteiten 46 -Het onderwijs in de Hage 47 -De moord op Francis Coolen 55 HOOFDSTUK III: HAGE IN HET KONINKRIJK HOLLAND 180G-1809 58-59 -Originele brief van de kerkeraad 60 -Economische toestand in de Hage 63 HOOFDSTUK IV: HAGE IN HET KEIZERRIJK FRANKRIJK 1810-1813 63 -Bezoek van keizer Napoleon 64 -Gevolgen van de inlijving bij Frankrijk 67 -De conscriptie 73 HOOFDSTUK V: DE BEVRIJDING VAN DE HAGE 10-25 DEC. 1813 -Brief van het gemeentebestuur van 's Princenhage 11 juni 1814 78 NOTITIES Voorwoord Ook het thans voor U liggend nummer van Hage (no.11) omvat weer één verhaal, n.1. de tijd van de franse revolutie en de gevolgen daarvan in de Hage en het begin van de nieuwe evolutie, die toen op gang werd gebracht. Het volgende nummer van Hage (no. 12) zal in haar geheel over de rivier De Mark handelen, zodat het Molennummer (no.13) verschoven wordt naar maart-april 1975. Ook willen wij nog graag even rechtzetten, dat wij in ons vorig nummer vergeten zijn te vermelden dat de foto's behorende bij het opgravingsverslag van de schrijver van dat artikel: Ton Kappelhof zijn. Onze werkgroep is momenteel ook bezig met het inventariseren van oude boerderijen en andere gebouwen in de gemeente Prinsenbeek; ook die niet op de monumentenlijst staan. Onze hartelijke dank voor de bijzondere medewerking, die wij reeds van de eigenaars cq. bewoners daarbij mochten ontvangen. In dit kader moeten wij toch een triest geluid laten horen: In Hage no. 5 (sept. 1972) en Hage no. 7 (mei 1973) schreven wij reeds uitvoerig over de desolate toestand en verwaarlozing van de hoeve Boomkesbergaande Vuchtschootseweg 51 te Breda (Princenhage). Het is thans toch wel met enige droefheid dat wij U moeten melden dat van de voormalige prachtige achttiende eeuwse boerderij niets meer over is dan enkele restanten muren, want ze is enkele maanden geleden helemaal afgebrand. De grote Vlaamse schuur levert een laatst verbitterd gevecht tegen de natuurelementen en vandalen, die beiden - op hun wijze - trachten dit mooie bouwwerk zo snel mogelijk te slopen. Daar tegenover staat, dat gelukkig de hoeve 'Hóógsteen' op Steenakker en de voormalige poorttoren met boerderij 'Het Hooghuis' op Gageldonk weer gerestaureerd worden. Voor degenen, die interesse hebben om zich bij de werkgroep 'Haagse Beemden' aan te sluiten en/of blijvend of tijdelijk mede te werken aan een van de vele projecten, als archiefonderzoek, boerderijen-inventarisatie, veldonderzoek enz. zijn onder staande personen gaarne bereid inlichtingen te verschaffen: Karel Leenders Herman Dirven Piet Dekkers Jan Lodewijk Jr. Ton Kappelhof George Dirven Andy Brouwer Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

245.

Boeknummer: 00255   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1974)    [Leenders, Karel; Kappelhof, Ton; Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 12. december 1974 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUDSOPGAVE PAG. 5 - DE RIVIER DE MARK door KAREL LEENDERS 5 HOOFDSTUK I: 6 - Geleidelijke verandering van de rivier door de mens 8 - Het Trekpad 10 - Toezicht op de rivier 11 - Toestand van de rivier in 1825 en 1676 13 - Was de Mark vroeger werkelijk zoveel breder? 17 - De invloed van bochten op aanslibbing en uitschuring 18 - Uitbreiding naar de rechteroever 20 - Konklusies 21 HOOFDSTUK H. VERKENNING VAN DIJKEN. 21 - Beschrijving van type A dijken (nieuwe dijken) 22 - Beschrijving van type B dijken (dijken van ca. 1500-1950) 26 - Beschrijving van type C dijken (middeleeuwse bedijkingen) 29 - Beschrijving van type D dijken (vroegste dijkjes) 30 - Aanwassen en Oude Markarmen 32 - Veren over de Mark 34 - Konklusies 35 HOOFDSTUK Hl. DE OUDE MARK EN ZWARTENBERG. 36 - De rivier de Mark liep vroeger door de huidige polder Zwartenberg 37 - De bodem van Zwartenberg 38 - De grens 'Etten onder de palen van de hoeven' 39 - De dijk van de Haagse, Ettense en Hoevense beemden 40 - De oude Mark, opgespoord uit allerlei vermeldingen 44 - De verkaveling van de Ettense beemden 45 - Aanwijzingen uit de eerste Jaren van de polder Zwartenberg 50 - Veldnamen in de nieuwe polder 56 - Konklusies en Slotkonklusies 58 - NOTEN 63 NIJVERHEID IN PRINCENHAGE IN HET BEGIN VAN DE NEGENTIENDE EEUW door TON KAPPELHOF 63 - Inleiding 6? - De 'enquete' van 1816 70 - De Princenhaagse nijverheid in 1816 73 - De Graanmolens 74 - Konklusies 75 NOTEN 77 VOLKSVERHALEN, SAGEN EN LEGENDEN ROND DE RIVIER DE MARK verteld door JOS VAN ROSMEULEN (+) naverteld door HERMAN DERVEN. 77 - Het Vrouwke van Zwartenberg 78 - De Brief aan Teuntje Brand 80 - De Bel van het Nieuw Veer 81 - Het Overzetveer bij Terheyden en de Kluis 82 - De Harde Winter van (achttien)negentig. Voorwoord Hel thans voor U liggend nummer van Hage (no. 12) bevat twee verhalen: Het eerste behandelt de rivier de Mark in de loop der eeuwen, en dan vooral het gedeelte dat de huidige gemeente Prinsenbeek ten noorden en ten oosten nog begrenst. Het artikel is van Karel Leenders, die ook in Hage no.7 en 10 al twee artikelen schreef, die met de Mark te maken hebben. Ook in het jaarboek De Oranjeboom (1974)zal van zijn hand een artikel over de Mark verschijnen, waarin dan meer behandeld zal worden het gedeelte van de rechter oever. Het tweede artikel is van Ton Kappelhof en gaat over de nijverheid in Princenhage in het begin van de negentiende eeuw. Het is een inventarisering van de status quo in 1816 van de Princenhaagse industrie. Dit artikel sluit goed aan op de geschiedenis van Hage in de Franse tijd (zie Hage no.11). Enkele korte volksverhalen, die in betrekking staan tot die rivier de Mark besluiten dit boekje. Wij hebben U in het eerste boekje van dit jaar, en ook via andere media al aangekondigd, dat wij dit nummer 12 zouden bestemmen voor de molens van zowel de Heerlijkheid Hage als de gemeente Princenhage. Doordat wij nog nieuw materiaal hierover in de archieven blijven vinden en ook omdat wij via onze lezers nog steeds oude afbeeldingen van deze molens krijgen aangeboden, hebben wij besloten om dit nummer uit te stellen tol het volgende jaar (1975). Volgend jaar dat trouwens een extra feestelijk tintje krijgt, omdat we dan het eerste lustrum vieren van ons tijdschrift HAGE. Zoals onze plannen nu zijn, willen wij daarom het 14e of 15e nummer van Hage in haar geheel besteden aan alle monumenten (met afbeelding), die in de huidige gemeente Prinsenbeek en Breda-West (Zuid Princenhage) nog aanwezig zijn. 1975 is ook het monumenten jaar! Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

246.

Boeknummer: 00256   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1975)    [ Dirven, Herman; Leenders, Karel] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 13. april 1975 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUD PAG. 5 DE BIERBROUWERS IN PRINCENHAGE door HERMAN DIRVEN. 5 Inleiding 6 II Belasting van het bier-brouwen 8 IH De Huysbrouwers in de Hage in de XVII-XVIII eeuw 11 IV De Coopbrouwers in de Hage in de XVII-XVIII eeuw 16 V De brouwerij in de Prins van Oranje op de Haagse Markt 32 VI De bierbrouwerij de Koe te Princenhage 42 VII Het brouwen van eigen bier in de Koe (verteld door Jan Schrauwen) 47 DE KOE in de toekomst 48 Noten bij de bierbrouwers in Princenhage 53 HET LANDSCHAP IN DE HAAGSE BEEMDEN-OOST door KAREL LEENDERS. 53 Inleiding 55 Het Beemdengebied 58 De mens in dit gebied 61 De invloed van het landschap op de mens 65 Overzicht bewoonde en onbewoonde gebieden 66 Woningen in de Haagse Beemden 68 De Vlaamse schuur - Het algemeen boerderij type 70 Kaarten van de Haagse Beemden 75 Het grootgrondbezit - Nieuwbouw in de XIX eeuw 76 Laatste ontginningen - Industrie in de Haagse Beemden 78 Notities VOORWOORD Het vijfde jaar van HAGE. Nog steeds kunnen we voorzien in een sterk levende behoefte om meer informatie en beschouwingen over het rijke verleden van de vroegere gemeente Princenhage. Ook uit de nog steeds groeiende belangstelling blijkt dat we hiermede in een behoefte voorzien. Voor degenen, die interesse hebben om zich meer intensief met archiefonderzoek, veldonderzoek, enz. bezig te houden, zijn onderstaande personen gaarne bereid inlichtingen te verschaffen: Karel Leenders Herman Dirven Piet Dekkers Jan Lodewijks Jr. Ton Kappelhof George Dirven Andy Brouwer Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

247.

Boeknummer: 00257   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1975)    [Leenders, Karel; Dirven, Herman; Lodewijk, Jan; Dekkers, Piet] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 14. november 1975 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek DE MONUMENTEN VAN EN IN DE GEMEENTE PRINSENBEEK EN BREDA WEST (dat wil zeggen op het grondgebied van de voormalige gemeente Princenhage). VOORWOORD Thans liggen voor U twee nummers van Hage, n.l. de nr. 14 en 15. Dit heeft een tweevoudige reden, n.l. -1975 is het monumentenjaar, en zowel landelijk, provinciaal als op gemeentelijk niveau zijn er vele activiteiten ontwikkeld, waarbij wij als Werkgroep Haagse Beemden natuurlijk niet wilden achterblijven Vandaar dat we besloten hebben om alle monumenten in de voormalige gemeente Princenhage eens aan een nauwgezet onderzoek te onderwerpen en ze met beschrijving, op- en aanmerkingen en een of meerdere foto's aan U voor te leggen in twee nummers -Onze werkgroep bestaat al ruim acht jaren. Maar dit jaar kunnen we het eerste lustrum van ons tijdschrift HAGE vieren. In 1970 gestart konden we elk jaar drie nummers doen verschijnen en zijn we nu in 1975 dus aan ons vijftiende nummer toe. Zoals U al wel begrepen zult hebben is door deze gelijktijdige verschijning het septembernummer wat verlaat en het december nummer wat vervroegd. Het reeds aangekondigde 'Molennummer' wordt nu Hage 16 en zal verschijnen in het voorjaar van 1976. Toch willen wij U op de eerste plaats allemaal nog eens hartelijk bedanken voor de geweldige belangstelling, welke U heeft voor ons werk en onze publikaties. Zo mag Hage zich al jaren verheugen in het niet onaanzienlijke aantal van ruim 700 abonné’s. Zoals de plannen en de vooruitzichten bij onze Werkgroep zijn gaan we onvermoeibaar door met ons werk en het doen verschijnen van Hage. Konkrete plannen voor de toekomst zijn het reeds genoemde Molennummer, maar ook zouden we nog gaarne bespreken de geschiedenis van Gageldonk, den Emer, Hambroek, de landgoederen van Bosdal en Mastland, Heilaar en Zuilen, de Heerlijkheid Ten Houte, het ontstaan en de ontwikkeling van de oude dorpskom van Princenhage, de ontwikkeling van de landbouw in Princenhage, de sociale geschiedenis van de negentiende en twintigste eeuw van Princenhage, de geschiedenis van de parochie en kerk van St.Martinus, het Gildewezen van Princenhage, enz. En natuurlijk zullen we in de komende jaren de nodige aandacht blijven besteden aan het gebied de Haagse Beemden oost. Als alles doorgaat zal dit gebied in de loop van het volgend jaar bij de gemeente Breda gevoegd worden. Alleen de noord-westelijke hoek van de voormalige gemeente Princenhage zal dan nog als het zelfstandige Prinsenbeek blijven voortbestaan: een grondgebied van ongeveer 1/4 van de oorspronkelijke gemeente Princenhage. En na de gebiedsoverdracht zou het wel eens snel afgelopen kunnen zijn met de rust en de landelijke pracht van dat gebied. Bij het volgend lustrum van Hage, in 1980, kan er juist in dit gebied heel wat veranderd zijn. De werkgroep Haagse Beemden. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

248.

Boeknummer: 00258   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1975)    [Leenders, Karel; Dirven, Herman; Lodewijk, Jan; Dekkers, Piet] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 15. november 1975 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INLEIDING en VERANTWOORDING Zoals al in deel 14 van Hage in het voorwoord is vermeld, zijn Hage 14 en 15 in feite één uitgave, omdat ze beiden over hetzelfde onderwerp handelen n. 1. de monumenten van de voormalige gemeente Princenhage. Ook is daarin aangekondigd dat in dit deel van Hage meer speciaal de Monumenten van de oude dorpskom van Princenhage worden besproken. In een nawoord volgt dan een samenvatting van de conclusies van de Werkgroep Haagse Beemden t.a. v. de monumenten in genoemde voormalige gemeente Princenhage. Op de allereerste plaats willen wij in deze inleiding stellen, dat wij bij de inleiding van Hage 14 niet gesproken hebben over de beschermde dorps- en stadsgezichten, zoals in de monumentenwet bedoeld. Wij wilden dat n.l. hier ten berde brengen. De monumentenwet zegt over de 'Bescherming van stads- en dorpsgezichten' o.a. dat het niet alleen van belang is de afzonderlijke monumenten te beschermen. Maar zo vervolgt de wet: ook de omgeving van deze objecten, zoals een straatplein- of grachtwand, met bomen, bruggen en water kunnen voor de schoonheid van een stad of dorp van belang zijn. Natuurlijk behoeven dergelijke stads- of dorpsgezichten door de bescherming niet 'bevroren' te worden in de toestand waarin zij zich nu bevinden. Wenselijke en noodzakelijke veranderingen moeten worden aangebracht op een wijze dat het aspect van het geheel niet of zo weinig mogelijk schade lijdt. Krachtens art. 20 van de Monumentenwet kunnen stads- en dorpsgezichten worden aangewezen welke voor bescherming in aanmerking komen. Voor wat de gemeente Breda betreft, kunnen we spreken over drie oude kernen, die hiervoor in aanmerking komen, n.l. -De oude binnenstad; hiervan is reeds een gedeelte in 1967 tot beschermd stadsgezicht verklaard en als zodanig in de Registers opgenomen. -De oude dorpskom van Ginneken. Hiervoor zijn al vele voorbereidingen getroffen om te komen tot 'beschermd dorpsgezicht'. -De oude dorpskom van Princenhage. Hierop willen wij in deze inleiding wat uitgebreider ingaan. Waarom de oude dorpskom van Princenhage tot beschermd dorpsgezicht zou moeten verklaard worden, kunnen wij met onderstaande argumenten hopelijk verduidelijken: 1. De dorpskom van Princenhage vertoont nu nog, op enkele lelijke verwondingen na, een vrij gaaf beeld van een deftig, landelijk dorpscentrum in de voormalige Baronie van Breda. 2. De plattegrond van de dorpskern kreeg in 1646 zijn definitieve vorm. In de vorige en het begin van deze eeuw werden heel wat huizen 'gemoderniseerd'. Daarom heeft de kom nu zowel gebouwen uit de 18-19e als begin 20e eeuw. 3. Door de annexatie van de dorpskom in 1942 en de practische stillegging van alle bouwactiviteit daarna tot 1973 is de gehele dorpskom sinds de jaren veertig bijna onaangeroerd gebleven. Bij de huidige uitbreiding van de nieuwe woonwijken rond de oude dorpskom ligt er een levensgroot gevaar dat ook de oude dorpskom onherstelbaar verminkt zal worden. 4. Wij willen hierbij uitdrukkelijk stellen, dat wij volledig kunnen billijken dat b.v. de plaatselijke middenstanders hun bedrijven willen aanpassen aan een vergroting van het aantal inwoners rond de oude dorpskom. Maar we zouden het wel doodjammer vinden dat daar het rustieke en mooie landelijke en toch deftige karakter van de oude dorpskom onherstelbaar verlies en schade zou worden toegebracht. Juist dit dorpskarakter kan de gezelligheid brengen. 5. Niet noodzakelijke verbouwingen, zoals wij direct in een aantal voorbeelden zullen aandragen moeten o.i. dan ook ten stelligste worden vermeden. 6. De gemeente Breda heeft in deze ook al veel voorbereidend werk verricht en o.a. kaarten en tekeningen gemaakt van zowel de plattegronden als de gevels en de daken van de oude dorpskom van Princenhage. 7. De gemeente Breda heeft slechts drie vrij gave kernen, zoals reeds vernoemd in de aanhef. Op zich al een dringende en dwingende reden om op deze drie kernen uiterst zuinig te zijn. Wij willen ter verduidelijking gaarne op een vijftal voorbeelden nader ingaan: - Het volledig slopen van de oude Heilaarstraat. Deze straat is op initiatief van de gemeente Breda volledig aangekocht of onteigend en volledig gesloopt. Daarvoor is in de plaats gekomen, bijna op dezelfde plaats als de vroegere Heilaarstraat, de Pastoor van Spaandonckstraat. Vooral het begin (het kortst bij de Markt) bezat mooie panden, die nog zeer goed gerenoveerd hadden kunnen worden. Wat er nu voor in de plaats komt, is een supermarkt, die ook elders gebouwd had kunnen worden. -De 'Oude Kaste', of de vroegere openbare lagere school, daarna de katholieke St. Jozef jongensschool, is door een beleggingsfirma aangekocht. Deze heeft het pand practisch volledig laten slopen en laat daarvoor in de plaats zetten een modern vierkant kantoorgebouw, En dat nu juist in de onmiddellijke omgeving van de pas ge- restaureerde Hervormde Pastorie, het daarnaast gelegen kosterhuisje,de hervormde Kerk, het Raadhuis, de kerk van St. Martinus en de daar tegenover liggende panden van de vroegere herberg De Gouden Leeuw. Met het huis van de vroegere dokter Joling (Dreef 6) en de 'Oude Kaste' en de zojuist opgesomde monumenten vormde de Dreef hier ter plaatse wel een bijzonder fraai stukje dorpsgezicht. En dat wordt nu volledig ontsierd door een dergelijk 'niet de omgeving passend modern kantoorgebouw'. In deze omgeving zijn vele honderd duizenden guldens gespendeerd aan zeer goed restauratiewerk en dan wordt door een dergelijk kantoorgebouw het karakter van de omgeving onherstelbaar geschaad. -Naar verteld wordt, zou een groot pand op de Markt aan het einde van de Haagweg aangekocht worden om te worden gesloopt om er een parkeerterrein van te maken (dit betreft de voormalige bakkerij van Van Disseldorp). -Het mooie pand op de Haagweg no. 409 met de prachtige gevel met houtsnijwerk. Een zeer gaaf bewaard gebleven winkelpui uit het einde van de vorige eeuw van de wagenmaker Hanegraaf zou volledig worden afgebroken om te worden vervangen door een nieuw gebouw. -En tenslotte de korenmolen 'De Hoop' aan de Liesboslaan. Eens de trots van de Princenhaagse gemeenschap, want het was de hoogste molen van Nederland. Nu al jarenlang verlaagd tot reclamezuil. We zouden kunnen doorgaan met voorbeelden, maar hopen hiermede in eerste instantie iedereen die het goed meent met de oude prachtige dorpskom van Princenhage voldoende te hebben overtuigd, er moet snel iets gedaan worden, wil dit mooie bezit niet binnen enkele jaren volledig worden opgeofferd aan de alles verslindende sloopwoede. Wij stellen voor als Beschermd dorpsgezicht van de oude dorpskom van Princenhage te bepalen: de straten: Haagse Markt, Haagweg tot het Esserplein, De Dreef, de Doelenstraat, de Liesbosstraat en de Liesboslaan tot de Ettense Baan. Tenslotte nog dit. Ook in dit gedeelte van onze bespreking van de monumenten in de voormalige gemeente Princenhage, meer in het bijzonder van de dorpskom, hebben wij per object weer dezelfde indeling aangehouden als in no. 14 van Hage. Ook hier geldt, hetgeen reeds is gesteld in de inleiding van Hage no. 14, dat de besprekingen enz. ter verantwoording zijn van de gehele Werkgroep Haagse Beemden. DE WERKGROEP HAAGSE BEEMDEN KAREL LEENDERS HERMAN DIRVEN JAN LODEWIJK PIET DEKKERS Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

249.

Boeknummer: 00259   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1976)    [Leenders, Karel; Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 16. april 1976 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUDSOPGAVE ZEVEN EEUWEN MOLENS IN PRINCENHAGE DEEL I : vanaf de 14e tot en met de 18e eeuw: Door Karel Leenders Inleiding: Wat is een molen Hoofdstuk I Molendwang II De pachter en de molen III De molens van Princenhage afzonderlijk IV De watermolen van Ten Houte V De watermolen aan de Oranjeboombrug VI Ruisenaars Watermolen VII Ruisenaars Grote windmolen VIII Ruisenaars Kleine windmolen IX Oliemolen aan de Haagweg X De Liesbosse Molen ofwel 'De BEER' XI De Effense Molen: ofwel 'ZELDEN EFFEN' XII Twee Grutmolens uit Princenhage XIII De IJzermolem DEEL II: De Molens in de voormalige gemeente Princenhage vanaf 1800 tot heden: Door Herman Dirven Inleiding Hoofdstuk XIV De Grutmolens na 1800 XV De Rosmolens na 1800 XVI De Beendermolen XVII De Wind-Koren molens XVIII De twee Princenhaagse molens in 1800 XIX De korenmolen 'Zelden Effen' te Effen XX De korenmolen 'De Beer' op het Moleneind bij de Beek XXI De korenmolen 'De Negen Gebroeders' aan de Beeksestraat XXII De korenmolen 'De Hoop' aan de Liesboslaan XXIII De mechanisatie en de ondergang in en van het molenbedrijf SLOT Notities VOORWOORD Op dit ogenblik zijn in het gebied van de voormalige gemeente Princenhage nog de rompen van twee molens zichtbaar, terwijl kenners Van Prinsenbeek nog de molenberg van een derde weten aan te wijzen. Dat zijn de schamele resten van zo'n zeven eeuwen molens in Princenhage. Die lange periode laat zich vrij eenvoudig splitsen. De periode 1795-1813, die voor zoveel veranderingen in het maatschappelijk en politiek gebeuren zorgde, bevrijdde de inwoners van de middeleeuwse 'molendwang. Van toen af hing het wel en wee van de molens geheel af van de konkurrentieverhoudingen, wat ook in Princenhage leidde tot de bouw van nieuwe molens. In onze eeuw werd het voortbestaan van wind- en watermolens in toenemende mate bedreigd door de opomst van nieuwe energiebronnen: eerst de zuiggasen stoommachine, dan de benzine-, diesel- en elektromotor. Hierdoor bleef in Princenhage niet één molen gaaf voortbestaan. Vóór 1798 golden de 'molendwang' en het recht van de wind', die konkurrentie verboden en ook het oprichten van molens sterk inperkten. Tevens bleef in in die tijd de invloed van technische verbeteringen nog betrekkelijk beperkt. Met het oog op de verschillen tussen de perioden voor en na 1798 in deze uitgave van Hage, die geheel aan de molens gewijd is, ook de scheiding van 1798 aangehouden (1). De eerste periode wordt door K. Leenders behandeld, de tweede door H. Dirven Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

250.

Boeknummer: 00260   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1976)    [Leenders, Karel; Kappelhof, Ton; Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 17. oktober 1976 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUDSOPGAVE: Pag. 5 De grenzen van de vroegere gemeente Princenhage - door Herman Dirven en Karel Leenders. Pag. 21 Oorlogsschade in 1813 te Princenhage - door Herman Dirven. Pag. 27 Het beleg van Breda door Spinola 1624/1625 - door Ton Kappelhof. Pag. 43 De Haagse Beemden Oost per 1 juli 1976 overgegaan naar Breda - door Herman Dirven, foto’s merendeels van Ger v. Oosterhout. Voorwoord Tien jaar geleden werd de werkgroep Haagse Beemden opgericht. In een van de volgende nummers van Hage willen we daarover nog eens wat meer vertellen, evenals over de voorbije tien jaren. Binnenkort willen we van onze werkgroep ook een stichting maken, o.a. om ons toch langzamerhand zeer uitgebreid studiemateriaal veilig te stellen. Vooral door onze publicaties in Hage en andere uitgaven van onze werkgroepleden blijkt overduidelijk dat we in een nog steeds groeiende behoefte blijven voorzien. Voor degenen, die interesse hebben om zich meer intensief met archiefonderzoek, veldonderzoek, enz. bezig te houden zijn onderstaande personen bereid inlichtingen te verschaffen: Karel Leenders Herman Dirven Jan Lodewijk Piet Dekkers Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

251.

Boeknummer: 00261   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1976)    [Made, Johan van der; Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 18. december 1976 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUD DE KOSTERSWON1NG VAN BEEK pag. 5 doorJohan van der Made WERKGROEP HAAGSE BEEMDEN TIEN JAAR pag. 33 door de kerngroepleden VERHALEN AAN D’N HERD pag. 60 door Jos van Rosmeulen naverteld door Herman Dirven VOORWOORD Op de allereerste plaats willen wij onze abonnee's op Hage onze excuses aanbieden voor dit iets té late verschijnen van het 18e nummer van Hage. Voor de drie nummers (19-20-21) van de zevende jaargang zal dat hopelijk niet betekenen, dat zij ook later zullen verschijnen, de streefdata blijven respectievelijk: april, september en december. Wij willen vanaf deze plaats de beide gemeenten (Breda en Prinsenbeek) van harte bedanken voor de geweldige subsidie welke zij ons ook weer voor dit jaar toewezen, waardoor wij in staat zijn om Hage -ondanks de sterk gestegen kosten- bijna op de oude prijs te handhaven. Een abonnement kost voortaan f 15.00 of Bfr. 225. Het aantal pagina’s blijft gehandhaafd op 200 per jaar, of drie nummers van gemiddeld 65 pagina’s. Wij prijzen ons gelukkig dat we in dit laatste nummer van 1976 ook de medewerking kregen van Johan van der Made, die de geschiedenis van de z.g. “kosterswoning” op de Markt te Prinsenbeek minitieus heeft uitgezócht. Het gehele verhaal is een pracht voorbeeld hoe boeiend een geschiedenis van een huis kan zijn. In deze 18e aflevering herdenken wij ook het tienjarig bestaan van onze vereniging 'De Haagse Beemden', die in de laatste dagen van haar tienjarig bestaan werd omgezet in een stichting Tot slot enkele volksverhalen van Jos van Rosmeulen, welke nog niet eerder verteld waren. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

252.

Boeknummer: 00262   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1977)    [Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 19. juli 1977 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk I Geboorte en jeugd van Vincent (Cent) van Gogh pag. 8 Hoofdstuk II Vincent van Gogh’s succesvolle zakencarrière pag. 15 Hoofdstuk III De kunsthandelaar Vincent van Gogh te Princenhage pag. 18 Hoofdstuk IV Het testament van de kunsthandelaar Vincent van Gogh en het leven van de weduwe Vrouwe Cornelia van Gogh-Carbentus (1888-1914) pag. 31 Hoofdstuk V Het bezit van de kunsthandelaar Vincent van Gogh bij zijn overlijden op 28 juli 1888 te Princenhage pag. 50 A. Schilderijen en tekeningen-verzameling pag. 50 B. Effecten en kasgelden pag. 58 C. Inventaris in Huize Mertersem pag. 62 D. Onroerende goederen, enz. pag. 68 NABESCHOUWINGEN VOORWOORD Dit gehele eerste nummer van onze zevende jaargang (Hage no. 19) is gewijd aan de kunsthandelaar Vincent van Gogh. Hij was geboren te Benschop en heeft de laatste twintig jaar van zijn leven in Huize Mertersem aan de Haagweg te Princenhage gewoond. Vooral tijdens ongeveer de eerste tien jaren, dat hij daar samen met zijn vrouw Cornelia Carbentus woonde, kwam hun neef Vincent van Gogh (de later zo beroemd geworden kunstschilder) hen daar meermalen bezoeken. Zowel over de relatie tussen deze beide Vincenten als over het leven van de kunsthandelaar Vincent van Gogh gaat dit nummer van Hage. Ook hebben we de gehele nalatenschap van de kunsthandelaar hierin opgenomen, zowel zijn schilderijen en tekeningen als de inventaris van Huize Mertersem. In de twee volgende nummers van Hage willen we behandelen: Hage no. 20: De Brandweer te Princenhage door Herman Dirven en een artikel over vroegere maten (lengte, oppervlakte en inhouds) door Karel Leenders. Hage no. 21: zal geheel worden gewijd aan de geschiedenis van Gageldonk. Vanaf de stichting tot ongeveer 1800 door Karel Leenders en vanaf 1800 tot heden door Herman Dirven. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

253.

Boeknummer: 00263   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1977)    [ Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 20. oktober 1977 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUD Hoofdstuk I. ALLEEN MAAR BRANDEMMERTJES van 1402-1742 Hoofdstuk II. DE HANDBEDIENDE ZUIG- en PERSPOMPEN 1743-1825 Hoofdstuk III. DE BRANDWEER - GEORGANISEERD 1826-1922 Hoofdstuk IV. DE MOTORPOMPEN 1923-heden VOORWOORD DE WERKGROEP HAAGSE BEEMDEN Al meer dan tien jaar bestaat de Werkgroep Haagse Beemden en werkt men nog steeds aan hetzelfde ideaal, dat kort samengevat neerkomt op: - bestudering van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek - behoud (en stimulering tot restauratie) van de monumenten en landschappen in dit gebied - publiciteit over de geschiedenis, de monumenten, enz. van en uit dit gebied in: - ons eigen tijdschrift HAGE (drie maal per jaar) - de twee wekelijkse rubrieken in de plaatselijke weekbladen Modern Prinsenbeek: “KENT U PRINSENBEEK”5e jaargang Princenhage “PRINCENHAGE VROEGER EN NU” 2e jaargang. - Van tijd tot tijd artikelen in de dagbladpers, voornamelijk in het DAGBLAD DE STEM. Op velerlei terreinen zijn de leden van de werkgroep Haagse Beemden werkzaam, zoals archief-onderzoek, gesprekken met de autochtone bevolking, archeologisch onderzoek, land- schapsbeschrijving, enz. enz. De werkzaamheden en aktiviteiten worden gecoördineerd door de vier kerngroepleden, die U -mocht U interesse hebben of meer informatie wensen- deze op aanvraag gaarne zullen verstrekken. De kerngroepleden van de werkgroep zijn: Karel Leenders Rotterdam Herman Dirven Prinsenbeek Jan Lodewijk Eindhoven Piet Dekkers Breda Zoals reeds is gezegd, zijn deze vier personen belange niet de enige medewerkers, maar zijn er daarnaast nog een tiental personen, die geheel uit vrije wil en zelf-gekozen doelstelling bezig zijn met vooral het onderzoek naar de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek. Een aantal van hen gebruikt deze studie om een scriptie te maken binnen het kader van hun studie op een universiteit of akademie. Zo mochten we in de afgelopen jaren al verschillende goede studies over bepaalde deelaspecten van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek helpen begeleiden en uiteindelijk ook het resultaat van hun aktiviteit in ons eigen Werkgroep-Archief ontvangen. Ook momenteel zijn nog enkele jongeren bezig met een studie over een bepaald aspect van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek. Daarnaast zijn nog vele anderen bezig met de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek, zoals George Dirven (middeleeuwen Hage), Jan Marijnissen (hoofdgeldboeken), Kees van Unen (inventarisatie gebouwen), Jan van Kuyk (Vinkenburg), Johan van de Made (koppeling pondboeken-kadaster en inventarisatie notarisarchieven vanaf 1810 te Princenhage), A.A. van Rijsewijk (familiegeschiedenissen en lokalisering oude panden) en diverse oud Hagenaars en Bekenaren met het noteren van toponymen (veldnamen, oude volksverhalen), enz. Ook de beide archivarissen Dr. F.A. Brekelmans (Breda) en Drs. C. Lohmann en hun medewerkers geven ook steeds graag hun bereidwillige medewerking. EEN NIEUW PROJECT Het ligt in de bedoeling om voor eind 1978 een boekje “De geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek” te laten verschijnen, wat speciaal gebruikt zal kunnen worden in het basis- onderwijs. In grote lijnen ligt dit “schoolboekje” al gereed, maar mochten er onderwijzers uit Princenhage of Prinsenbeek zijn, die daar bij de uitwerking, zoals indeling, het ontwerpen, enz. aan zouden willen meewerken, dan verzoeken wij hun om kontakt op te nemen met de heer Herman Dirven te Prinsenbeek. Te zijner tijd zal natuurlijk ook uigebreid kontakt worden opgenomen met de diverse schoolbesturen en -direkties van basisscholen en voorgezet onderwijs, die in het gebied van de voormalige gemeente Princenhage (Breda West en Prinsenbeek) gevestigd zijn. Deze uitgave komt in ieder geval in een groter formaat dan Hage. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

254.

Boeknummer: 00264   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1977)    [ Leenders, Karel; Ham w. van] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 21. november 1977 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek INHOUD GAGELDONK (inleiding) DE UITGESTREKTHEID VAN HET GOED GAGELDONK pag. 6 INTERPRETATIE VAN DE WIJDE VERSPREIDING pag. 13 OPHEFFING VAN DE UITZONDERINGSTOESTAND pag. 15 DE GAGELDONKSE GOEDEREN TE TILBURG pag. 21 DE GAGELDONKSE GOEDEREN TE ROOSENDAAL pag. 23 DE GAGELDONKSE GOEDEREN TE NISPEN pag. 27 DE GAGELDONKSE GOEDEREN ONDER WOUW EN HEERLE pag. 30 De Gageldonkse cijns DE GAGELDONKSE GOEDEREN TE SPRUNDEL pag. 35 DE GAGELDONKSE GOEDEREN IN DE HAGE pag. 38 --Het gehele goed 38 --Gageldonk tot 1459 42 --Hambroek tot 1459 46 --De Emer 50 --Het kasteel De Emer 56 --Het kasteel Gageldonk 58 --Gageldonk na 1459 66 --Hambroek na 1520 69 --Samenvatting 72 SLOTBESCHOUWING 73 VOORWOORD Gageldonk Begin 1978 zijn de eerste nieuwe woningen in de Haagse Beemden aan hun bewoners overgedragen. Deze woningen staan op de Hazenberg, op een boogscheut afstand van het Hooghuis en de kapel van Gageldonk. Later dit jaar wil men de bouw starten van nog enkele honderden woningen juist ten noorden en noordoosten van Gageldonk. Deze aktiviteiten betekenen een dramatische verandering in een gebied dat de laatste zeven of acht eeuwen steeds agrarisch van karakter geweest is. Enkele jaren zullen er slechts nodig zijn om de stad Breda tot hier uit te breiden. Deze ontwikkelingen zijn voor de Stichting Werkgroep Haagse Beemden aanleiding om eens wat meer aandacht te vragen voor de historie die achter die twee merkwaardige, bijna vijf eeuwen oude, gebouwen op Gageldonk schuil gaat. In deze aflevering van Hage wordt door Karel Leenders een uiteenzetting gegeven over het landgoed waarvan het Hooghuis de kern vormde, en dit tot omstreeks 1800. In het volgende nummer van Hage, dat nog deze lente verschijnt, zal Herman Dirven daar de draad weer opnemen om de ontwikkelingen tot op heden te volgen. Tevens zal in dat boekje aandacht besteed worden aan de nu nog bestaande gebouwen. Zoals wel vaker gebeurt, is ook nu een bijdrage van een onderzoeker van buiten de Werkgroep opgenomen. Deze keer zal de heer W. van Ham uit Bergen op Zoom de Gageldonkse goederen te Wouw en Heerle behandelen. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

255.

Boeknummer: 00265   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1978)    [Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 22. november 1978 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek De gebouwen op het grondgebied van de vroegere Heerlijkheid Gageldonk - Hambroek van 1800 tot heden VOORWOORD DE WERKGROEP HAAGSE BEEMDEN Al meer dan elf jaar bestaat de Werkgroep Haagse Beemden en werkt nog steeds aan hetzelfde ideaal, dat kort samengevat neerkomt op: - Bestudering van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek. - Behoud (en stimulering tot restauratie) van de monumenten en landschappen in dit gebied. - Publiciteit over de geschiedenis, de monumenten, enz. van dit gebied in: - ons eigen tijdschrift HAGE (drie maal per jaar) - onze vaste wekelijkse rubrieken in Modem Prinsenbeek onder 'KENT U PRINSENBEEK' (6e jaargang) en HAAGSE BEEMDEN VROEGER EN NU (1e jaargang) - onze maandelijkse rubriek in het weekblad Princenhage onder PRINCENHAGE VROEGER EN NU” (3e jaargang) - van tijd tot tijd artikelen in de Dagbladpers, voornamelijk DAGBLAD DE STEM en 'De Brieven van Paulus van Daesdonck' onder KRIS-KRAS door de geschiedenis van (nieuw)-Ginneken. Ook wordt door de leden van de werkgroep meegewerkt aan andere publicaties, zoals dit jaar o.a. in het boekje 'De Korenmolen De Hoop te Bavel', wat ter gelegenheid van de restauratie van deze ruim 100 jarige molen werd uitgegeven en het boekje 'PRINCENHAGE, DORP in BREDA', wat ter gelegenheid van het opleveren van het eerste huis in het bestemmingsplan Princenhage-West II door de Kontaktkommissie Princenhage werd uitgegeven. Op velerlei terreinen zijn de leden van de Werkgroep Haagse Beemden (sinds enkele jaren een stichting) werkzaam, zoals archief-onderzoek, gesprekken met de autochtone bevolking, archeologisch onderzoek, landschapsbeschrijving, inventarisatie gebouwen, enz. enz. De werkzaamheden en aktiviteiten worden gecoördineerd door de vier kerngroepleden, die U -mocht U interesse hebben, of meer informatie wensen- deze op aanvraag gaarne zullen verstrekken. De kerngroepleden van de Stichting Werkgroep Haagse Beemden zijn: Karel Leenders Herman Dirven Piet Dekkers Jan Lodewijk Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

256.

Boeknummer: 00267   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1978)    [Leenders, Karel; Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 24. december 1978 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD Met dit Hage nummer (24) hebben we al acht jaren lang over de geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek kunnen publiceren. In dit nummer komen we nog even terug op een van de grote 'buitens' in het gebied Haagse Beemden Oost. Daarmee vervolgen we in feite de serie over Gageldonk en de Emer van de drie vorige nummers van Hage. Het gaat n.l. over de villa en hoeve Rustenburg. In dit nummer gaan we ook in op de dorpsvorming van Beek, sinds 1951 Prinsenbeek. In een van de volgende nummers van Hage komen we daar nog uitvoeriger op terug. Het laatste of derde artikel handelt over de geschiedenis van Princenhage-West II. In de buurt van de Bieloop en de vele ”overgangen” over dit watertje is nog heel wat te vertellen. Gelukkig is ’n stukje van het verleden in de straatnamen van deze nieuwbouw terug te vinden. Volgend jaar (1979) staan op het programma: - uitgebreide studie over dorpsvorming - geschiedenis schouten - maire’s - burgemeesters - kengroepleden enz.  Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

257.

Boeknummer: 00268   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1979)    [ Leenders, Karel] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 25. november 1979 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD Hage 25 handelt in haar geheel over de nederzettingsvormen van Princenhage. Karel Leenders heeft een uitgebreide studie gemaakt over de ruim twintig diverse lokaties en is daarbij tot verassende resultaten gekomen. Helder en duidelijk zet hij met het beschikbare materiaal uiteen, hoe we de diverse dorpen, gehuchten en buurtschappen binnen de vroegere gemeenschap van Princenhage en Prinsenbeek moeten zien. Deze studie is ook van grotere betekenis dan alleen geïnteresseerden in de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek. Vandaar dan ook dat dezelfde studie ook verschenen is in VARIA HISTORICA BRABANTICA VIII, een uitgave van de Historische Sectie van het Noordbrabants Genootschap. Deze studie is verder ook van groot belang als U de volgende vijf nummers van Hage goed wilt kunnen volgen. In die vijf nummers behandelen we de gehele geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek in vijf episoden, waarbij uiteraard de vestiging van de vroegere bewoners van zeer groot belang is. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

258.

Boeknummer: 00269   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1979)    [ ] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 26. november 1979 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD De geschiedenis van een kleine gemeenschap is zo interessant omdat ze voor iedereen te overzien is. We volgen het wel en wee van een gemeenschap, die leefde zoals we nog leven, namelijk met hun kleine en grote zorgen, hun vreugde en hun verdriet en de wetenschap dat men elkaar kende en kent. Het huidige Prinsenbeek en Breda-west vormden tot 1942 de gemeente Princenhage. Tot 1795 was het ruim vier en een halve eeuw de Heerlijkheid Hage geweest. Ook in de eeuwen daarvoor - en we zijn dan al in de Middel- eeuwen aangeland - woonden er mensen in dit gebied. Zo tussen de achtste en tiende eeuw blijkt de permanente bewoning van dit gebied begonnen te zijn. Dat betekent een ononderbroken bewoning van ongeveer tien a twaalf eeuwen. Alleszins de moeite waard om dat eens wat nader te bekijken. De vele eeuwen, die we kennen als prehistorie, Romeinse tijd en vroege middeleeuwen, kunnen alleen maar onderzocht worden via de archeologie, of anders gezegd vondsten uit opgravingen. Deze zijn voor ons gebied zeer schaars en tot nog toe toevalsvondsten, waaruit we moeilijk een verhaal kunnen opbouwen. We zullen vermelden wat er gevonden is, maar veel meer kunnen we daar ook niet over vertellen. De geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek (zoals we dit gehele gebied al jaren noemen) is vooral belangrijk voor hen, die op bepaalde onderdelen nader willen ingaan. In feite doet U, als lezer van Hage, dat al jaren, zodat we meenden dat een dergelijke leiddraad ook in onze uitgaven van Hage meer dan noodzakelijk was, ja zelfs onontbeerlijk is. In het tijdschrift Hage, dat nu in haar negende jaargang met dit nummer aan haar vijf- en twintigste uitgave toe is, meenden we met deze geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek te moeten beginnen, omdat we dan in de volgende vier nummers (dus ook de gehele tiende jaargang), de geschiedenis kunnen afronden. In elk deel zullen we een bepaalde periode behandelen. Als titel voor de gehele reeks hebben wc gekozen voor de tot nog toe gebezigde ondertiteling van alle Hage-nummers: GESCHIEDENIS van PRINCENHAGE en PRINSENBEEK. Zoals gezegd hebben we de geschiedenis in vijf stukken verdeeld. Wij zullen telkens een uiteenzetting geven van de gebruikte begrippen om U duidelijk te maken waar we het over hebben. Toch moeten wij U nog voor een belangrijke zaak waarschuwen. Probeer de geschiedenis te begrijpen vanuit de standpunten en normen van de mensen uit de tijd, waarover we het hebben, of welke U bestudeert. Ga niet van onze hedendaagse begrippenwereld uit, maar van de hunne! Een tweetal voorbeelden zal U duidelijk maken wat we bedoelen: - In de middeleeuwen bestond er geen 'staat' in de vorm van een onpersoonlijk begrip dat steunt op de loyaliteit van de onderdanen, ongeacht wie de staat bestuurde. Men diende een vorst, een hertog, een heer, de schout! - In de tijd van reformatie lijkt het alsof de Hervormde bestuurders de andersdenkende bevolking alleen maar 'gebruiken' als b.v. een expoloitatie van een kolonie, maar zij waren dikwijls sterk bewogen met het ongeluk van de mensen die de ware religie niet kenden. We zullen er in de diverse tijdperken dieper op ingaan. Alvorens daar mee te beginnen, willen we eerst iets zeggen over de schrijfwijzen van de diverse namen. Bij een dergelijk uitgebreid overzicht van de geschiedenis van Princenhage - Prinsenbeek komen vanzelfsprekend honderden namen ter sprake. Vooral in de middeleeuwen was zowel de naamsopbouw als de schrijfwijze dikwijls zeer verschillend. Ons begrip van een of meerdere voornamen en één achter- of familienaam kenden zij niet. De gewone mensen hadden slechts één voor- of doopnaam. Ter verdere aanduiding kwam dan de naam van de vader, grootvader enz. met daarachter het achtervoegsel -sone, of -dochter. Toch waren er al ver schillende families, die een eigen 'familienaam' hadden en deze familienamen werden meestal ook gebruikt. Ter vereenvoudiging van een en ander., en vooral omwille van de leesbaarheid, hebben we daarom alle namen volgens ons hedendaags gebruik aangepast. Echter niet zo, dat de naam van de desbetreffende persoon onherkenbaar zou zijn in een oude akte. Er zijn dus geen andere namen ontstaan, maar enkel en alleen vereenvoudigingen toegepast. Veel voorkomende en gebruikte literatuur geven we hierbij in een overzicht. In de notities,aanduidingen voor de titels van de boeken en schrijvers, afgekort gebruikt. STICHTING WERKGROEP HAAGSE BEEMDEN Al heel wat jaren hebben een aantal mensen zich intensief beziggehouden met de bestudering van de geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek. De resultaten daarvan hebben we gepubliceerd in het drie maal per jaar verschijnende boekje 'HAGE', met als ondertiteling die onderwerpen welke dan behandeld worden. Deze zes delen: de nummers 25 tot en met 30 gaan in haar geheel over de geschiedenis van Princenhage - Prinsenbeek. We hebben daarbij de volgende onderverdeling gemaakt: Hage 25 Nederzettingsvormen in Princenhage - Prinsenbeek Hage 26 Hage in de prehistorie en Middeleeuwen tot 1328 Hage 27 Hage als Heerlijkheid in het Hertogdom van Brabant: 1328 - 1647 Hage 28 Hage als dorp in het generaliteitsland Brabant: 1648 - 1794 Hage 29 De gemeente Princenhage 1795 - heden Hage 30 Prinsenbeek en Breda-west 1942 - heden We kunnen U nu alvast ook toezeggen dat de eerste nummers van de elfde jaargang alle (teruggevonden) oorkonden van en over Hage vanaf 1198 tot 1498, of anders gezegd 'DRIE EEUWEN' oorkonden uit Hage, gepubliceerd zullen worden. Vooral bij bestudering van de geschiedenis van de Heerlijkheid binnen het Hertogdom Brabant zijn deze oorkonden van onschatbare betekenis. Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

259.

Boeknummer: 00270   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1979-1980)    [Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 27 - 28. december 1979 januari 1980 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD In dit dubbelnummer van Hage wordt het tweede gedeelte van de geschiedenis van Princenhage - Prinsenbeek behandeld. Het betreft de periode 1328-1490 of anders gezegd de late Middeleeuwen in de Dorpe of Vierschare van Hage. We hebben moeten afwijken van de gebruikelijke uitgave van Hage (maximaal 100 pagina’s), omdat we de gehele periode in één aflevering wilden uitgeven. Dit zal ook bij de volgende delen van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek nodig kunnen zijn (108). Nogmaals samengevat de indeling: Deel I Prehistorie en de Middeleeuwen tot 1327 Hage 26 Deel II De late Middeleeuwen 1328-1490 Hage 27-28 Deel III Voorspel en 80-jarige oorlog 1490-1647 Hage 29-30 Deel IV Ten tijde van de Generaliteit 1648-1794 Hage 31-32 Deel V Franse Tijd en Koninkrijk der Nederlanden 1795-1941 Hage 33-34 Deel VI Breda (West) en Prinsenbeek 1941-heden Hage 35-36 Redactie HAGE DEEL II GESCHIEDENIS VAN PRINCENHAGE - PRINSENBEEK 1328 - 1490 OF GESCHIEDENIS VAN DE HAGE IN DE LATE MIDDELEEUWEN door HERMAN DIRVEN INHOUD Deel 2 van de Geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek over het tijdperk 1328-1490. Die Dorpe en de Vierschare van de Haghe in de Late Middeleeuwen in de Landsheerlijkheid van Breda in het Hertogdom Brabant 2.1. Geschiedenis van 1328-1490 11 2.2. Dorpsbestuur van de Hage 1328 tot 1490 42 2.3. Kerkelijk Leven in de Hage 75 2.4. Gebouwen en Bouwwerken 82 2.5. Sociale ontwikkeling van de Dorpsgemeenschap 87 2.6. Economie in de Hage 92 2.7. Juridische Strukturen in Hage 122 2.8. Samenvatting van de Geschiedenis van de Hage 1328-1490 156 2.9. Notities 158 2.1. GESCHIEDENIS VAN HAGE VAN 1328-1490 11 2.1.1. Schets van de Geschiedenis van Hage van 1328-1490 11 2.1.2. Bijzonderheden over Buurtschappen, Dorpen en Gehuchten in de Hage van 1328-1490. 25 2.1.3. De wegen en waterwegen in de Vierschare van de Hage. 37 2.1.4. Grootte van de Vierschaar van de Hage 38 2.1.5. Het aantal inwoners in de Hage tussen 1328 en 1490 40 2.2. DORPSBESTUUR VAN DE HAGE 42 2.2.1. Overzicht en inleiding 42 2.2.2. Schepenbank van de Hage 1328-1490 44 2.2.2.1. Inleiding 44 2.2.2.2. Installatie van de schepenbank in de Hage in 1328 of 1329 46 2.2.2.3. De samenstelling van de schepenbank van de Hage 47 2.2.2.4. De belangrijkste werkzaamheden van de schepen- bank van de Hage 48 2.2.2.5. De vergaderplaats van de Schepenbank van de Heerlijkheid Hage 52 2.2.2.6. De namen van de schepenen van 1328 tot 1490 53 2.2.3. Schouten en stadhouders van de Hage 59 2.2.4. Ambtenaren en functionarissen in de vierschaar en Heerlijkheid van de Hage 1328-1490. 73 2.3. KERKELIJK LEVEN IN DE HAGE 75 2.3.1. Overzicht 1328 - 1490 75 2.3.2. Katholieke Kerk in Hage 76 2.3.2.1. Priesters en Bedienaren van de Kerken te Hage 77 2.3.2.2. Kosters van de St. Martinus Kerk in de Hage 81 2.3.2.3. Kerkmeesters van de Sint Martinuskerk in de Hage 81 2.4. GEBOUWEN EN BOUWWERKEN 82 2.4.1. Inleiding 82 2.4.2. Kastelen 82 2.4.2.I. Mottekasteeltje van Burgst 83 2.4.2.2. Het Kasteel van Gageldonk 84 2.4.2.3. Het Kasteel van de Emer 85 2.4.2.4. Overige Kastelen in de Hage 86 2.4.3. Andere Gebouwen in de Hage 86 2.5. SOCIALE ONTWIKKELING VAN DE DORPSGEMEENSCHAP HAGE 87 2.5.1. Armenzorg of Tafel van de Heilige Geest 87 2.5.2. Gezondheidszorg in de Hage 90 2.5.3. Onderwijs in Hage 91 2.6. ECONOMIE IN DE HAGE IN 1328-1490 92 2.6.1. Agrarische Economie in de Hage 93 2.6.1.1. Oogstopbrengsten en prijzen 93 2.6.1.2. 2.6.13. Het Braak laten liggen Houtwallen 93 93 2.6.1.4. Gesloten Huishouding 94 2.6.I.5. Landbouwgronden in Hage 95 2.6.1.6. Inpolderingen 96 2.6.1.7. Ontginningen 98 2.6.1.8. Grondgebruik in Hage op het Hoge en het Lage 99 2.6.I.9. Economische toestand van Agrarisch Hage 100 2.6.2. De Polders 101 2.6.3. Gemeenschappelijke gronden 102 2.63.1. De Gemeenten in Hage 104 2.63.1.1. Gemeente van de Beek 104 2.63.1.2. Gemeente van Overveld 104 2.6.3.13. Gemeente van de Aard 105 2.63.2. Aardmeesters 106 2.6.33. Overeenkomst over het gebruik van de gemeente van Effen 106 2.6.4. Bossen en bebossing in de Hage 108 2.6.5. Niet-agrarische economie in Hage 109 2.6.5.1. Mensen die werkzaam zijn met produkten van de grond 110 2.6.5.1.1. Turfstekers 110 2.6.5.1.2. Molenaars 110 2.6.5.13. Wevers 110 2.6.6. Andere Beroepen 111 2.6.7. Bedes, Tienden, Belastingen en Cijnzen 111 2.6.7.1. Bedes 112 2.6.7.2. Tienden 113 2.6.73. Belastingen 115 2.6.7.4. Cijnzen 116 2.6.7.4.1. Cijnzen in natura 117 2.6.7.4.2. Cijnzen in geld 118 2.6.7.43. Heerlijke en niet-Heerlijke Cijnzen 120 2.7. JURIDISCHE STRUCTUREN IN HAGE 122 2.7.1. Rechtspraak en de Hoofd- en Leenbank 122 2.7.2. De zelfstandige Heerlijkheden in de Hage en Gebruiken bij Leenrecht 123 2.7.2.1. De Heerlijkheid Gageldonk 133 2.7.2.2. De Heerlijkheid Hambroek 137 2.7.2.3. Kasteel De Emer 138 2.7.2.4. De Heerlijkheid Burgst 140 2.7.2.5. De Heerlijkheid ’t Hout 143 2.7.2.6. De overige Heerlijkheden binnen Hage 147 2.7.2.7. Slotopmerkingen bij de Heerlijkheden in de Heerlijkheid Hage 149 2.7.2.7.1. Hage Hertog en Hage-Nassau 151 2.7.3. Sprundel onder de Hage Sprundel-Hertog 152 2.7.4. De Meiseniers in de Hage 153 2.8. SAMENVATTING van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek van 1328 tot 1490 of Late Middeleeuwen in de Heerlijkheid Hage 156 2.9. Notities Hage 1328-1490. 158 Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

260.

Boeknummer: 00271   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1980)    [Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 29 - 30. oktober 1980 december 1980 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD Wederom een dubbelnummer van Hage, waarin deze keer het derde deel van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek behandeld wordt. Het betreft de periode 1491-1647, of anders gezegd het begin van de Nieuwe Tijd in het dorp en de Heerlijkheid van de Hage. In één aflevering, vandaar dit dubbel nummer hebben we deze anderhalve eeuw, waar zo ontzaglijk veel is gebeurd, trachtten te beschrijven. Elke periode omvat globaal anderhalve eeuw. Nogmaals samengevat de indeling. Deel I Prehistorie en de Middeleeuwen tot 1327 Hage 26 Deel II De late Middeleeuwen 1328-1490 Hage 27-28 Deel III Voorspel en 80-jarige oorlog 1490-1647 Hage 29-30 Deel IV Ten tijde van de Generaliteit 1648-1794 Hage 31-32 Deel V Franse Tijd en Koninkrijk der Nederlanden 1795-1941 Hage 33-34 Deel VI Breda (West) en Prinsenbeek 1941-heden Hage 35-36 Redactie HAGE DEEL III GESCHIEDENIS VAN PRINCENHAGE - PRINSENBEEK 1491 - 1647 OF HET BEGIN VAN DE NIEUWE GESCHIEDENIS IN DE HAGE door HERMAN DIRVEN INHOUD Deel 3 van de Geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek over het tijdperk 1491-1647. Die Dorpe en Heerlijkheid van de Haghe in het begin van de Nieuwe Geschiedenis in de Landsheerlijkheid Breda in het Hertogdom Brabant 3.1. Geschiedenis van 1491-1647 3.2. Dorpsbestuur van Hage 1491 - 1647 3.3. Kerkelijk leven in de Hage 3.4. Gebouwen en bouwwerken 3.5. Sociale ontwikkeling van de Dorpsgemeenschap 3.6. Economie in de Hage 3.7. Juridische structuren in de Hage 3.8. Samenvatting van de geschiedenis van de Hage 1491-1647 3.9. Notities 3.1. GESCHIEDENIS VAN HAGE 1491-1647 11 3.1.1. Schets van de geschiedenis van Hage van 1491-1647 11 3.1.2. Bijzonderheden over buurtschappen, dor- pen en gehuchten in De Hage 1491-1647 23 3.1.3. De wegen en waterwegen van de Hage 26 3.1.4. De Grootte van de Hage 28 3.1.5. Het aantal inwoners in de Hage tussen 1491 en 1647 28 3.2. DORPSBESTUUR VAN DE HEERLIJKHEID HAGE 1491 -1647 33 3.2.1. Schepenbank van de Hage 1491-1647 33 3.2.2. Gezworenen of Quartiermeesters 41 3.2.3. Schouten en Stadhouders 44 3.2.4. Ambtenaren en Functionarissen 66 3.2.4.1. Secretarissen van de Hage 67 3.2.4.2. Vorsters en Schutters 68 3.2.4.3. Bedezetters, borgemeesters en pachters van Belastingen 70 3.2.4.4. Wegmeesters, Aardmeesters, Boswachters 75 3.2.4.5. Polderbestuurders 76 3.3. KERKELIJK LEVEN IN HAGE 78 3.3.1. Overzicht 1491-1647 78 3.3.2. Katholieke Kerk in Hage 78 3.3.2.1. Priesters en Bedienaren 79 S.3.2.2. Kosters 85 3.3.2.3. Kerkmeesters 85 3.3.2.4. Oude kerkrekeningen 89 S.3.2.5. Nonnenklooster Vredenberg 1483-1577 90 3.3.3. Protestantisme in de Hage 93 3.4. GEBOUWEN EN BOUWWERKEN 95 3.4.0. Inleiding 95 3.4.1. Boerderijen en landarbeiderswoningen 98 3.4.2. Kastelen 105 3.4.3. Landhuizen en Hooghuizen 106 3.4.4. Burger- en Ambachtsmanswoningen 108 3.4.5. Kerkelijke Gebouwen 109 3.4.5.1. St.-Martinuskerk in de Hage 109 3.4.5.2. Gertrudiskapel op de Beek 110 3.4.5.3. De kapel op Gageldonk 111 S.4.5.4. De Markendaalse Kerk 114 3.4.5.5. Het klooster Vredenberg op Boeimeer 115 3.4.6. Openbare gebouwen 115 3.4.7. De Herbergen 116 3.4.8. Molens en Weverijen 117 3.4.9. Gebouwen uit de 16e en 17e eeuw 118 3.5. SOCIALE ONTWIKKELING VAN DE DORPSGEMEENSCHAP 1491-1647 119 3.5.1. Armenzorg of Tafel van de Heilige Geest 119 3.5.2. Gezondheidszorg in de Hage 122 3.5.3. Onderwijs in de Hage 123 3.5.4.1. Kinderbescherming 124 3.5.4.2. Bejaardenverzorging 125 3.6. ECONOMIE IN DE HAGE 1491-1647 127 3.6.0. Inleiding 127 3.6.1. Agrarische Economie in de Hage 127 3.6.1.1. Oogstopbrengsten 127 3.6.1.2. Producten van de Warmoezerij of Tuinbouw 128 3.6.1.3. Land- en Tuinbouwgronden 129 3.6.2. Inpolderingen en ontginningen 129 3.6.3. Arbeidsverhoudingen 129 3.6.4. De bossen in de Hage 129 3.6.5. Niet-agrarische beroepen in de Hage 130 3.6.6. Eigendomsverhoudingen in de Hage 131 3.6.7. Tienden in de Hage 133 3.7. JURIDISCHE STRUKTUREN IN DE HAGE 1491-1647 143 3.7.1. De Heren van Gageldonk 143 3.7.2. De Heren van de Emer 144 3.7.3. De Heren van Burgst 145 3.8. SAMENVATTING VAN DE GESCHIEDENIS VAN PR1NCENHAGE-PRINSENBEEK 1491-1642 147 3.9. NOTITIES bij de Geschiedenis van Hage 1491-1647 (deel III) 149 Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

261.

Boeknummer: 00272   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1981-1982)    [Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 31, 32, 33, 34 en 35. 1981-1982 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD Na twee dubbelnummers van Hage deze keer zelfs een vijfdubbel nummer, waarin het vierde deel van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek behandeld wordt. Het betreft de periode 1648-1794, of anders gezegd, de tijd van de Reformatie in het dorp en de Heerlijheid van de Hage. In één aflevering, vandaar dit vijfdubbel nummer, hebben we deze anderhalve eeuw, waar zo ontzaglijk veel is gebeurd, trachtten te beschrijven. Elke periode omvat globaal anderhalve eeuw. Nogmaals samengevat de indeling: Deel I Prehistorie en de Middeleeuwen tot 1327 Hage 26 Deel II De late Middeleeuwen 1328-1490 Hage 27-28 Deel III Voorspel en 80-jarige oorlog 1490-1647 Hage 29-30 Deel IV Ten tijde van de Generaliteit 1648-1794 Hage 31 t/m 35 Deel V De Franse Tijd in Hage en op de Beek 1795-1814 Hage 36-37 Deel VI De gemeente Princenhage in de negentiende eeuw Hage 38-39 Deel VII De gemeente Princenhage in de eerste helft van de twintigste eeuw Hage 40-41-42 Deel VIII Princenhage (Breda-West) en Prinsenbeek 1941-heden Hage 43-44-45 DEEL IV GESCHIEDENIS VAN PRINCENHAGE - PRINSENBEEK 1648 - 1794 OF DE HAGE ALS HEERLIJKHEID IN HET GENERALITEITSLAND BRABANT OF HAGE TIJDENS DE REFORMATIE door HERMAN DIRVEN INHOUD Deel 4 van de Geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek over het tijdperk 1648-1794 of Het Reformatorische Tijdperk in die Dorpe en Heerlijkheid van de Haghe in de Baronie van Breda in het Generaliteitsland Staats-Brabant 4.1. Geschiedenis van 1648-1794 4.2. Dorpsbestuur van Hage 1648-1794 4.3. Kerkelijk leven in de Hage 4.4. Gebouwen en bouwwerken 4.5. Sociale ontwikkeling van de Dorpsgemeenschap 4.6. Economie in de Hage 4.7. Juridische structuren in de Hage 4.8. Samenvatting van de geschiedenis van de Hage 1648-1794 4.9. Notities 4.1. GESCHIEDENIS VAN HAGE 1648-1794 4.1.1. Schets van de geschiedenis van Hage van 1648-1794 11 4.1.2. Bijzonderheden over buurtschappen, dorpen en gehuchten in De Hage 23 4.1.3. De wegen en waterwegen van de Hage 29 4.1.3.1. Wegen 29 4.1.3.2. Veren over de Mark 35 4.1.3.3. Bruggen en vonders 36 4.1.3.4. Waterwegen 37 4.1.4. De grootte en grenzen 39 4.1.5. Het aantal inwoners in de Hage tussen 1648 en 1794 44 4.1.6. Bescherming en veiligheid 46 4.2. DORPSBESTUUR VAN DE HEERLIJKHEID HAGE (vanaf 1750 ’s Princenhage) 4.2.1. Overzicht en inleiding 52 4.2.2. Schepenbank van de Hage 1648-1794 53 4.2.3. Gezworenen of Quartiermeesters 65 4.2.4. Schouten en Stadhouders 67 4.2.5. Ambtenaren en Functionarissen 93 4.2.5.1. Secretarissen en Substituutsecretarisen 93 4.2.5.2. Borgemeesters en ontvangers en Dorpsrekeningen 96 4.2.5.3. Vorstersen Schutters 102 4.2.5.4. Rotmeesters en Rotgesellen 104 4.2.5.5. Schuttersgilden 104 4.2.5.6. Jaarsalarissen 104 4.3. KERKELIJK LEVEN IN HAGE 107 4.3.0. Inleiding 107 4.3.1. Katholieke Kerk in Hage 1648-1794 109 4.3.2. De Kerkmeesters 122 4.3.3. Het Protestantisme in de Hage tussen 1648 en 1794 124 4.4. GEBOUWEN EN BOUWWERKEN 4.4.0. Inleiding 132 4.4.1. Boerderij en bijgebouwen 139 4.4.2. Kastelen 157 4.4.3. Landhuizen en Herenkamers 157 4.4.4. Burger- en Ambachtsmanswoningen 171 4.4.5. Kerkelijke Gebouwen 185 4.4.5.1. St. Martinusk 4.4.5.2. De Schuurkerk in de Hage 191 4.4.6. Openbare gebouwen 192 4.4.7. De Herbergen 199 4.4.8. Molens, Fabrieken en Werkplaatsen 204 4.4.9. Gebouwen uit deze periode 204 4.5. SOCIALE ONTWIKKELING VAN DE DORPSGEMEENSCHAP 4.5.1. Armenzorg 1648-1794 208 4.5.2. Gezondheidszorg in de Hage 218 4.5.3. Onderwijs in de Hage 222 4.5.4.1. Kinderbescherming 236 4.6. ECONOMIE IN DE HAGE 1648-1794 4.6.1. Economisch overzicht 1648-1794 239 4.6.2. De schuldenlast van de Hage 243 4.6.3. De Agrarische Economie 244 4.6.3.1. De polders in de Haagse Beemden 244 4.6.3.2. De Hoge Gronden in Hage 254 4.6.3.3. De landbouw in de 17een 18eeeuw 256 4.6.3.4. Andere gebruikswaarde van de grond 259 4.6.3.5. Niet agrarische beroepen in Hage 261 4.7. JURIDISCHE ASPECTEN IN DE HEERLIJKHEID HAGE IN DE 17e EN 18e EEUW 4.7.1. Rechterlijke macht van de schepenbank 263 4.7.2. Rechtspraak, rechtsrollen en vonnissen 269 4.7.3. De leengoederen in de Hage 275 4.7.4. De cijnsgoederen in de Hage 277 4.7.5. De Vroenten of Gemeenschappelijke gronden in de Hage 278 4.7.5.1. De Gemeynte van de Aard 279 4.7.5.2. De Gemeynte van de Beek 282 4.7.5.3. De Gemeynte van Buurstede/Emer 282 4.7.5.4. De Gemeynte van Gageldonk 282 4.7.5.5. De Gemeynte van Heilaar 282 4.7.5.6. De Gemeynte van Herstal op Overa 285 4.7.5.7. De Gemeynte van Overveld 285 4.8. SAMENVATTING 289 4.9. NOTITIES 293 Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

262.

Boeknummer: 00273   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1983-1984)    [Dirven, Herman] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 36, 37, 38, 38, 40, 41 en 42. 1983-1984 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD Wederom een zeer dik nummer van Hage, waarin we het vijfde deel van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek behandelen. Het betreft een zéér korte periode van maar net twintig jaar, maar wel een zéér belangrijk tijdvak, omdat juist in die jaren alles veranderd is. Zoals we nu ons programma verder kunnen overzien, zullen de acht delen van de geschiedenis „Hage” als volgt verschijnen: Deel I Omschrijving Prehistorie en Middeleeuwen tot 1327 Hage nr. 26 Verschijnt rond of is verschenen op november 1979 II De late Middeleeuwen 1328-1490 Hage nr.27-28 Verschijnt rond of is verschenen op december 1980 III Voorspel en 80-jarige oorlog 1491-1647 Hage nr. 29-30 Verschijnt rond of is verschenen op december 1981 IV Ten tijde van de Generaliteit 1638-1793 Hage nr. 31-35 Verschijnt rond of is verschenen op september 1983 V De Franse en Bataafse Tijd 1794-1814 Hage nr. 36-42 juli 1985 VI Negentiende eeuw 1815-1913 Hage nr.43-48 wordt verwacht eind 1986 VII Eerste helft Twintigste eeuw 1914-1940 Hage nr. 49-54 wordt verwacht eind 1988 VIII Princenhage (Breda West) en Prinsenbeek 1941-heden Hage nr. 55-60 wordt verwacht eind 1990 IX Registes 61 medio 1991 Opmerking. DEEL V GESCHIEDENIS VAN PRINCENHAGE - PRINSENBEEK 1794-1814 OF „HAGE” ALS MUNICIPALITEIT IN DE BATAAFSE EN FRANSE TIJD door HERMAN DIRVEN INHOUD Geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek over het tijdperk 1794-1814 of de Bataafse en Franse tijd -in de municipaliteit van Hage -in het land van Breda -in - het Departement van Schelde en Maas 1795-1801 het Departement Brabant 1801-1810 het Departement des deux Nèttes 1810-1813 5.1. Geschiedenis van 1794-1814 11 5.2. Municipaliteit Hage 79 5.3. Kerkelijk leven in de Hage 143 5.4. Gebouwen en bouwwerken 211 5.5. Sociale ontwikkeling 258 5.6. Economische ontwikkeling 287 5.7. Juridische aspecten 313 5.8. Nabeschouwing 325 5.9. Notities 328 5.1. GESCHIEDENIS VAN HAGE 1794-1814 11 5.1.1. Algemene schets geschiedenis Hage (Princenhage-Prinsenbeek 1795-1814) 11 5.1.1.1. Hage in het Departement van de Schelde en Maas in de Bataafse Republiek 1795-1801 11 5.1.1.1.1. Het voorspel en de laatste jaren van Staats-Brabant 12 5.1.1.1.2. Patriotten en Sociëteiten 15 5.1.1.1.3. Driemaal een vrijheidsboom in Hage 19 5.1.1.1.4. De oorlogsschade 20 5.1.1.1.5. De eerste twee jaren van de Franse Tijd 1795-1797 20 5.1.1.1.6. Hage in de periode 1798-1801 23 5.1.1.1.7. Het oorlogsgeweld rond de eeuwwisseling 24 5.1.1.1.8. De moord op Francis Coolen 24 5.1.1.2. Hage in het Departement Brabant 25 5.1.1.2.1. Geleidelijke overgang op landelijk niveau van volkssouvereiniteit naar dictatoriaal bewind in de Bataafse Tijd 27 5.1.1.2.2. Het einde van de Bataafse Republiek 28 5.1.1.3. Hage in het Koninkrijk Holland (1806-1809) 29 5.1.1.4. Hage in het Keizerrijk Frankrijk 1809-1813 33 5.1.1.4.1. Bezoek van Napoleon aan de nieuwe gedeelten van het Keizerrijk Frankrijk 33 5.1.1.4.2. Gevolgen van de inlijving bij Frankrijk 35 5.1.1.4.3. De Conscriptie 36 5.1.1.5. De bevrijding van de Hage (10-25 december 1813) 39 5.1.1.5.1. De laatste oorlogsaktiviteiten 39 5.1.1.5.2. Oorlogsschade in 1813 te Princenhage 41 5.1.1.5.3. In bevrijd Hage. Nu weer Princenhage 47 5.1.2. Buurtschappen, Gehuchten en Dorpen in de Hage 51 5.1.3. Wegen en Waterwegen 54 5.1.3.1. Wegen in de bebouwde kom van Princenhage en (Prinsen)Beek 54 5.1.3.2. De nieuwe Staatsbaan Antwerpen - Breda 55 5.1.3.3. De andere wegen in de Hage 62 5.1.3.4. Postritten en Postroutes over het grondgebied van Hage in de Franse tijd (745) 64 5.1.3.5. De Waterwegen 65 5.1.4. Grootte en grenzen 66 5.1.5. Inwoners in de Hage 1795-1814 73 5.1.5.1. Volkstellingen 73 5.1.5.2. De burgerlijke stand 74 5.1.5.3. Huisnummering 76 5.1.6. Bescherming en veiligheid 76 5.2. MUNICIPALITEIT HAGE 79 5.2.1. Overzicht en inleiding 79 5.2.2. Municipaliteit of Gemeenteraad in 1795-1813 83 5.2.2.1. Verkiezingen in 1795 83 5.2.2.2. De tweede verkiezingen in de Hage op 22 maart 1798 88 5.2.2.3. De derde verkiezingen in de Hage op 23 juli 1798 91 5.2.2.4. Vierde en volgende verkiezingen in de gemeente Hage 1799-1813 96 5.2.2.5. Overzichtslijsten Gemeentebestuurders van de Hage 1795-1813 99 5.2.3. Gezworenen, Gemeentemannen of Gecommtteerden (Commissonés) ... 107 5.2.4. Schout en Maire in de Franse tijd 108 5.2.4.1. Jan Adriaan Rijcken 108 5.14.2. Johannes van Genk Schout ad interim 23-3-1795/22-3-1798 110 5.14.3. Frans Peter Leyten Schout (ad interim) 23-3 tot 22-7-1798 115 5.2.4.4. Adriaan van Genk Schout (ad interim) 4-8-1798/1803 119 5.14.5. Mr. Christiaan Pels Rijcken Substituut-Schout-Civiel 1803-1810 120 5.14.6. Willem Frederik Graaf van Bylandt Maire in de Hage 1810-1813 128 5.2.5. Ambtenaren en functionarissen van het Dorpsbestuur van de Hage in de Franse lijd 1795-1813 134 5.2.5.1. Secretarissen/Griffier (1794-184) 134 5.15.2. Ontvangers 137 5.15.3. Vorsters en Gerechtsdienaren 138 5.2.6. De Landsvergadering in het Land van Breda 139 KERKELIJK LEVEN IN DE HAGE 1794-1814 143 5.3.0. Inleiding 143 5.3.1. St. Martinusparochie en teruggave van de oude Martinuskerk 148 5.3.1.1. Pastoor Johannes Vlaminckx (1773-1799) 148 5.3.1.2. Pastoor Arnoldus van Arendonck 1799-1826 154 5.3.1.3. Kapelaans in de Martinusparochie 155 5.3.1.4. De Sint Martinuskerk, ook genaamd Grote Kerk, weer aan de Katholieken ]56 5.3.1.4.1 Inleiding 156 5.3.1.4.2. De discussies over het Kerkbezit 157 5.3.1.4.3. Taxatie Kerk en Kerkgoederen 160 5.3.1.4.4. De definitieve teruggave 161 5.3.I.5. Het parochieleven in de Sint Martinusparochie van 1795-1814 165 5.3.1.5.1. Het Kerkbestuur van de Sint Martinusparochie in de Hage 165 5.3.1.5.2. De Financiën van de parochie 168 5.3.1.5.3. Het wel en wee van de parochie van Sint Martinus in de periode 1794-1814 175 5.3.2. De nieuwe Parochie en Kerk op de Beek 1796 179 5.3.2.1. Enkele belangrijke zaken vooraf 179 5.3.2.1.1. Beek een sub-centrum in de Hage en als kleine bedevaartsplaats (813) 179 5.3.2.1.2. Kapel van Sinte-Geertrudis op de Beek 182 5.3.2.1.3. Begin eigen parochie op de Beek 183 5.3.2.2. Stichting nieuwe parochie op de Beek 23 juni 1796 en benoeming (bouw)-pastoor Adrianus Oomen 189 5.3.2.3. Eerste pastoor van de Beek: Adrianus Oomen 1796-1823 192 5.2.3.4. De eerste jaren van de nieuwe parochie Onze Lieve Vrouw ten Hemelopneming op de Beek 195 5.3.2.5. Het wel en wee van de jonge zelfstandige Beekse Kerkgemeenschap in de periode 1797-1814 200 5.3.3. De Protestantse gemeente 1795-1814 200 5.3.3.1. Inleiding 200 5.3.3.2. Hervormde predikanten in de Hage 1794-1814 200 5.3.3.3. Het afstaan van de grote Protestantse Kerk aan de Katholieken in de Hage 201 S.3.3.4. Een nieuw begin in de woning van de Dominee aan de Dreef 204 5.3.4. Kerk en politiek 206 5.4. Gebouwen en Bouwwerken 211 5.4.0. Inleiding en bouwactiviteit 211 5.4.1. Boerderijen 213 5.4.1.1. Voorbeeld (Muizenberg) 213 5.4.1.2. De ontwikkeling van het Princenhaagse boerderijtype 216 5.4.1.2.1. Woonhuis en daaraan vastgebouwde stal 216 5.4.1.2.2. Vlaamse schuur 222 5.4.1.2.3. Karkooi en gerijhok (sjeeshok) 224 5.4.1.2.4. Bakhuis 225 5.4.1.2.5. Welput 226 5.4.2. Kastelen 232 5.4.3. Landhuizen en Herenkamers 232 5.4.3.1. Landhuis Mastland 232 S.4.3.2. Huize Hazard 238 5.4.4. Burgerhuizen en landarbeiderswoningen 240 5.4.5. Kerken en Kapellen 242 5.4.5.1. Nieuwe (eerste) Kerk op de Beek 242 5.4.5.2. De Sint Martinuskerk in de Hage 243 5.4.6. Openbare gebouwen in de Hage 247 5.4.6.I. Het Dorpshuis van de Hage 247 5.4.6.2. Het schoolgebouw in Hage-Dorp 249 5.4.63. De school op de Beek 249 5.4.6.4. Duitenhuisje op de Steenweg 252 5.4.6.S. Dorpsbestuur aanbestedingen 253 5.4.7. Herbergen 256 5.4.8. Molens en fabrieken 256 5.4.9. Bijzonderheden over gebouwen uit deze periode 1795-1814 257 5.5. SOCIALE ONTWIKKELING VAN DE DORPSGEMEENSCHAP 258 5.5.1. Armenzorg 1794-1814 258 5.5.1.1. De armmeester of ontvanger van de commissie van weldadigheid 259 5.5.1.2. Het aantal armen in de Hage 260 5.5.I.3. Geldmiddelen van de armenkassen 261 5.5.2. Gezondheidszorg 263 5.5.2.I. Artsen en Heelmeesters en Vroedvrouwen 263 5.5.2.2. De gezondheidszorg ook een zorg van de Gemeente 264 5.5.3. Het onderwijs in de Hage 266 5.5.3.1. De wet op het lager onderwijs 267 5.5.3.2. De schoolmeesters 267 5.5.3.3. Adrianus Oomen, eerste schoolopziener in Breda en omliggende dorpen, van 1803-1813 273 5.5.4. Volksleven en gebruiken 274 5.5.4.1. Karnaval of Vastenavondviering 274 5.5.4.2. Kermis 278 5.5.4.3. Bruiloft 281 5.5.4.4. Begrafenis 281 5.5.4.5. Een zeer bijzonder feest van Sint Napoleon 284 5.6. ECONOMISCHE ONTWIKKELING VAN DE DORPSGEMEEN SCHAP HAGE TUSSEN 1794-1814 287 5.6.1. Economisch inzicht 1794-1814 287 5.6.2. Inkomsten en uitgaven in de Hage 290 5.6.2.1. Verpondingen 291 5.6.2.2. Het maatboek en het kadaster 293 5.6.3. De agrarische economie 295 5.6.3.1. De polders in de Haagse Beemden 295 5.6.3.2. De landbouw in de Franse Tijd 295 5.6.3.2.1. De producten van land- en tuinbouw 295 5.6.3.2.2. Het veebezit in de Hage 1796-1814 296 5.6.3.2.3. Verdere betekenis van het veebezit 299 5.6.4. Niet agrarische beroepen 393 5.6.4.1. Verdeling naar beroepen 303 5.6.4.2. De molenaars in de Hage 1794-1814 307 5.6.4.3. (Beroeps)militairen geboren of wonend in de Hage 309 5.6.5. Geld en munten 310 5.7. JURIDISCHE ASPECTEN IN DE MUNICIPALITEIT HAGE 1795-1814 313 5.7.0. Inleiding 313 5.7.1. De rechterlijke macht 314 5.7.2. De Hoofd- en Leenbank 315 5.7.3. Rechtspraak 1795-1814 316 5.7.4. Notariaat 321 5.7.4.1. Korte voorgeschiedenis 1585-1645 321 5.7.4.2. Her-oprichting notariaat Princenhage in 1812 322 5.7.4.3. De notarissen te Princenhage 1812 tot heden 323 5.8. NABESCHOUWING OVER DE PERIODE 1795-1814 IN DE MUNICIPALITEIT DE HAGE OFWEL DE BATAAFSE EN FRANSE TIJD IN PRINCENHAGE-PRINSENBEEK 325 5.9. NOTITIES 328 Drukkerij Perfect Prinsenbeek;

263.

Boeknummer: 00274   Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 43-48/1985/86 Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1985 - 1986)    [ Herman Dirven, Christ Latour] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 43 t/m 48. December 1985 December 1986 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek Wederom een dik nummer van Hage. Dit deel is een extra toevoeging (V-Extra), dat in feite betrekking heeft op het tijdperk dat reeds in de delen IV en V beschreven is. Zoals we nu ons programma kunnen overzien, zijn de nog uit te geven delen van de geschiedenis "Hage” als volgt te omschrijven: Deel - Omschrijving - Nummer Hage - Is verschenen I Prehistorie en Middeleeuwen tot 1327 26 nov. ’79 II De late Middeleeuwen: 1328 -1490 27-28 dec. '80 III XVe Eeuw en 80 jarige oorlog 1428 - 1490 29-28 dec. ’81 IV Ten tijde van de Generaliteid 1648 - 1793 31-35 sept. ’83 V Bataafse en Franse Tijd 1795 -1815 36-42 juli ’85 V-Extra Dagboek van enkele Bekenaren (1690-1824) 43-48 dec. '86 - Nog uit te geven: - Planning - Verschijnt VI Negentiende eeuw 1815-1913 49-54 rond eind ’88 VII Eerste helft Twintigste eeuw 1914-1940 55-60 eind ’90 VIII Princenhage (Breda-West) en Prinsenbeek (1941-heden) 61-66 eind '92 IX Registers 67 1993 Opmerking (zie ook pagina 2) Indien U geïnteresseerd bent in een overzichtelijke beschrijving van de geschiedenis van Princenhage-Prinsenbeek, dan kunt U alle delen - tot nog toe verschenen- bestellen. Deel - Hage - Prijs - Opmerkingen I 26 8,50 enkel II 27-28 17,- dubbel III 29-30 17,- dubbel IV 31-35 50,- 2 jaargangen V 36-42 50,- 2 jaargangen VI 43-48 51,- 2 jaargangen  Drukkerij Perfect B.V.;

264.

Boeknummer: 00275   Hage, Werkgroep Haagse Beemden Historie -- Haagse Beemden, werkgroep           (1987)    [Eeftens, Sjoerd] Hage, Werkgroep Haagse Beemden nr 49, 50, 51 en 52 december 1987 Geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek VOORWOORD Van 1979 af zijn we bezig, in de serie ‘Hage’ van de Stichting Werkgroep Haagse Beemden, chronologisch de geschiedenis te beschrijven en uit te geven. We hebben aldus in een vijftal grote tijdvakken de geschiedenis van de prehistorie tot en met de Franse tijd aan U voorgelegd. Daarvoor zijn de Hage-nummers 25 tot en met 48 gebruikt, oftewel de jaargangen 1979 tot en met 1986. Het waren in totaal 1500 ruim pagina’s tekst, voorzien van 887 noten en verlucht met 298 tekeningen, tabellen e.d. en 126 foto’s. We hebben U tot dusver verteld, dat we met deze serie zouden doorgaan tot op de dag van heden. Dat doen we ook, alleen met een iets andere opzet dan voorheen. De keuze om het tijdvak van 1815 tot heden in verschillende sub-tijdvakken uiteen te rafelen en U daarvan dan telkens een dik exemplaar van Hage voor te leggen, heeft als nadeel het versnipperen van de geschiedenis in drie of vier kleine tijdvakken. Een betere oplossing lijkt de volgende: we beschrijven de geschiedenis van 1815 tot heden in één keer, echter telkens per afzonderlijk onderwerp. We hanteren daarbij de volgorde van onderwerpen, zoals die tot nog toe gebruikt is. Daarom behandelen we nu in de eerstkomende delen de infrastructurele en demografische geschiedenis, opgenomen in de jaargangen 1987 (Hage 49,50 en 51) en 1988 (Hage 52,53 en 54), welke U dit jaar nog ontvangt. De inhoud van dit eerste deel uit de zesde periode van de geschiedenis van Princenhage en Prinsenbeek gaat over de hoogst-gekwalificeerde infrastructuur in onze gemeenschap, namelijk de spoorwegen. In verband met de (her-)opening van het vijfde station in onze gemeenschap, het station Breda = Prinsenbeek, vonden we het een extra fijne en goede gedachte om het gehele boekje Hage 49, 50 en 51 door Sjoerd Eeftens te laten verzorgen, samenstellen en schrijven. We hopen, dat U allen, vaste lezers van Hage en ook U allen, spoorwegliefhebbers, er veel plezier en genoegen aan zult beleven. Herman Dirven, voorzitter Stichting Werkgroep Haagse Beemden. BOEMELEN OVER '-PRINCEN LAND door Sjoerd Eeftens INHOUD Voorwoord 7 Ten geleide 1 Inleiding 11 1.1 ’s-Princen Land 11 1.2 Verkeer en vervoer in Princenhage 12 2 Algemene spoorweggeschiedenis 15 2.1 Een algemeen overzicht 15 2.2 Beknopte geschiedenis van de spoorwegen in Nederland 15 3 De spoorweg Roosendaal-Breda 22 3.1 De voorbereidingen 22 3.2 De uitvoering 23 3.3 De periode van 1855 tot 1880 27 3.4 De periode na 1880 29 3.5 De stations aan de spoorweg Roosendaal-Breda te Princenhage 30 3.5.1 Station Liesbosch 30 3.5.2 Station Princenhage 34 3.5.3 Station Breda AR 38 4 De spoorweg Moerdijk - Breda 43 4.1 De voorbereidingen 43 4.2 De uitvoering 46 4.3 De periode van 1866 tot 1880 48 4.4 De periode na 1880 49 4.5 De stopplaats Beek en de halte Breda = Prinsenbeek 53 4.5.1 Stopplaats Beek 53 4.5.2 Halte Breda = Prinsenbeek 55 5 Enkele opmerkingen omtrent het materieel-gebruik 59 5.1 Inleiding 59 5.2 Het materieel van de AR/GCB 59 5.2.1 Lokomotieven 59 5.2.2 Rijtuigen 61 5.3 Het materieel van de SS 62 5.3.1 Lokomotieven 62 5.3.2 Rijtuigen 64 5.4 Het materieel van de NS 65 6 Dienstregelingen en reizigersvervoer 69 6.1 Inleiding 69 6.2 De historie van de internationale reizigersdienst 69 6.3 De historie van de regionale reizigersdienst tot 1938 71 6.3.1 Dienstregelingen van de AR/GCB 71 6.3.2 Dienstregelingen van de SS 72 6.3.3 De bediening van de halten en de stopplaats te Princenhage 75 6.4 De dienstuitvoering na 1938 78 6.4.1 De Tweede Wereldoorlog 78 6.4.2 De watersnoodramp van 1953 81 6.5 De dienstuitvoering van 1969 tot heden 82 6.6 Reizigersaantallen 83 7 Goederenvervoer en spooraansluitingen 85 7.1 Inleiding 85 7.2 Een openbare losplaats 85 7.3 De partikuliere spooraansluitingen 87 7.3.1 De beetwortelsuikerfabriek Wittouck 88 7.3.2 Steenhouwerij C.P. Petit 90 7.3.3 Vereenigde Conservenfabrieken N.V. 90 7.3.4 Internationale Gewapend Beton Bouw N.V. (I.G.B.) 91 7.3.5 Noordbrabantse Christelijke Boerenbond (NCB) 92 7.3.6 IJzergieterijen en Emailleerfabrieken N.V. de Etna 93 8 Beveiliging 94 8.1 Inleiding 94 8.2 De beveiliging van de wegkruisingen 95 8.2.1 Typen afsluitingen 95 8.2.2 Nummering der wachthuizen 97 8.2.3 Het bijbouwen van wachterswoningen en wachtposten 99 8.2.4 De overwegen op de lijn Roosendaal - Breda 99 8.2.5 De overwegen op de lijn Moerdijk - Breda (Breda - Rotterdam) 104 8.3 De beveiliging van de spoorwegen 127 8.3.1 Typen beveiliging 127 8.3.2 Typen seinpalen 128 8.3.3 Automatische treinbeïnvloeding 128 8.3.4 Telerail 129 8.3.5 De beveiliging van de spoorwegen te Princenhage 129 9 De menselijke kant 9.1 Inleiding 136 9.2 Het spoorwegpersoneel 136 9.2.1 Het dagelijks leven 136 9.2.2 De Roomsch Katholieke Vereeniging van Spoorwegpersoneel 142 9.2.3 De spoorwegstakingen van 1903 144 9.2.4 De spoorwegenquete van 1903 145 9.2.4.1 De beantwoording van de vragenlijst 146 9.2.4.2 De ondervraging van de heer H. Moelands 149 9.2.5 Meer uit het logboek van St. Raphaël 154 9.2.5.1 De Roomsch Katholieke achtergrond 155 9.2.5.2 De jaarlijkse feestavond 156 9.2.5.3 De vergaderingen 158 9.2.5.4 De Tweede Wereldoorlog 160 9.2.5.5 De laatste jaren van St. Raphaël 161 9.3 Het karnaval in Boemeldonck 161 Verantwoording 165 Bibliografie 166 Bronvermelding 167 Lijst van fotos, tekeningen, kaarten e.d. 168 Stichting Werkgroep Haagse Beemden;

265.

Boeknummer: 00276   Breda op Papier Historie -- Breda, algemeen           (1997)    [Redactie; Dijk, Diana van; Dijk, Irene van; Eckardt, Dineke; Calkhoven, Marcel] Breda op Papier. Bredanaars over Breda. De stad waar men woont maakt vele pennen los. Dat bleek ook bij het project 'BEDA op papier', een samenwerking van Stichting Breda 3 Plus en Stichting Letteren. Het resultaat is een bundel met herinneringen, gedachten, toekomstverwachtingen in proza en poëzie, die met elkaar een afwisselend beeld geven van de stad Breda. Sommigen zullen er bekende situaties en gebeurtenissen in herkennen, voor anderen zal hel een nieuwe kennismaking betekenen met de stad. Wij hopen met de bundeling van deze 35 persoonlijke, literaire bijdragen van Bredanaars velen een plezier te doen. In ieder geval hebben auteurs en redactie er met genoegen aan gewerkt. De redactie van breda op papier Diana van Dijk Irene van Dijk Dineke Eckardt Marcel Calkhoven Breda, mei 1997 Breda in de hoofdrol Als Stichting Breda 3 Plus en Stichting Letteren de krachten bundelen is men op voorhand verzekerd van een indrukwekkende samenwerking. Beide organisaties hebben immers in hun korte bestaan hun sporen inmiddels ruimschoots verdiend. De een weet allerlei creatieve feesten te organiseren, de ander gaat op uiteenlopende manieren de schrijvers achterna. En nu is daar 'Breda op Papier', een perfecte combinatie van allerlei factoren. Om een paar te noemen: een wedstrijd, creativiteit, literatuur, een verkapte talentenjacht, cultuur, stadsbewustzijn en 35 verschillende invalshoeken op alles wat in Breda gebeurt. Dit alles resulteert vast in een prachtige beschrijving van Breda en het Bredase leven aan het einde van de 20ste eeuw. Kortom, een waardevol tijdsdocument. Het is dan ook met plezier dat ik een voorwoord lever voor deze bundel. Een dergelijk initiatief, waarbij Bredanaars wordt gevraagd zich te uiten over hun stad, verdient het veel aandacht te krijgen, niet alleen van de Bredanaars zelf, maar juist ook van de niet Bredanaars. Daarom hoop ik ook dat dit boekje velen onder ogen komt en dat evenzo velen na het lezen en bewonderen van de meer of minder literaire bijdragen denken: 'Zo, Breda....dat had ik niet gedacht. Laat ik daar maar eens gaan kijken'. En dan klopt men wellicht bij Stichting Letteren aan voor een literaire wandeling, of komt kijken bij een door Breda 3 Plus georganiseerde manifestatie. Dat is goed voor Breda, dat is goed voor de Bredanaars. Want op deze wijze wordt de stad op een positieve wijze voor het voetlicht gebracht. En dat kan nooit genoeg gebeuren. Daarom wens ik 'Breda op Papier' veel succes toe met een mooi boek, een groot leest en indrukwekkende oplagecijfers. Mr C.G.J. Rutten burgemeester van Breda INHOUD 7 VOORWOORD BURGEMEESTER 10 VAN DE JURY VROEGER 14 Haagdijk Agnes Nederlof 16 Winters wandelingetje M.J.A.J. Op de Beek-Bielars 19 Monumentje voor de figuranten Toon Kloet* 24 Jeugdherinnering ... de stad waarin ik woon Zr. Maria A.H.G. Peters 30 Wortels Leo Nagelkerke 34 Het Sint Ignatius ziekenhuis Rinie Maas 42 'n Herinnering' J.Veldkamp-Moelands 44 Beiaard Lucy Sprengers OORLOG EN BEVRIJDING 47 Worst op tafel C. Vlemmix 50 Het Doosje Pleunet Snoek 54 Bevrijding van Bredy Dolph Cantrijn en Lindy Popma PEEST 61 Mijn mooiste herinnering Conny Naerebout-Schoenmakers 63 Breda 700 jaar Toon van Opstal 68 Het Begijnhof Rinie Maas TERUG 73 Kerst 1996 Marleen Heller 76 Bestemming Breda Anlon de Zwart 80 Welkom thuis S.M van Zon-de Nijs 82 Ontmoeting in de Kongo Ben van den Boom BEHOUD EN VERLIES 86 Breda, warme binnentuin van Brabant Corine Loraine (pseud.) 87 Breda, toen... en straks W.E. Verhagen 92 Het water Marl Brok 94 Een bijzonder nieuwjaar Anita Lodewijks 100 Zomaar een straat Maria de Laat 101 Dat Konijn Bolin van Opstal (scholier) 102 Nog ligt de stad Maria de Laat 103 Graffiti op het stadskantoor? Janine van de Casteel 107 Weg... Emerweg E. van Boxlel-de Rooij TROTS 112 Wolfslaar, een zomeravond Maria de Laat 113 Onze Grote Toren C. de Raaff 115 Eenakter De Parel Mart Brok 120 ik hou van jou M.H. Snapper-Deneke 121 Breda Janneke van Veen (scholier) KINDEREN 123 Het Kulleke van Breda Mariëlle van Gremberghe 128 Heli op de Bredase kermis Willem Beesems 131 De Gevangene van Breda Maurice Seleky (scholier)* 136 EPILOOG Stichting Breda 3 Plus en Stichting Letteren;

266.

Boeknummer: 00277   Park Overbos Natuur -- Park Over-bos           (2008)    [SSC Communicatie, Breda] Park Over-Bos Fotografie: Wim Schuurmans en Piet Hanegraaf VOORWOORD Wij kunnen terugkijken op een meer dan geslaagde opening van PARK OVER-BOS op 21 juni 2008. Alle ingrediënten voor een geslaagd feest waren aanwezig. Een aangenaam zonnetje, een overvol programma met allerlei activiteiten, voor elk wat wils en voor jong en oud. Muziek speelde de hele middag een grote rol en in de avonduren zette Amor Musae haar beste beentje voor. Wederom bleek uit deze dag waar de inwoners van Prinsenbeek goed in zijn, gezamenlijk een feestje organiseren. De sfeer was optimaal. En wat nog het belangrijkste is, iedereen is enthousiast over het park. Het park dat nu al een prominente plaats in het dorp inneemt. Dit boekje bied ik graag aan als een blijvende herinnering aan de feestelijke opening. Wellicht dat u over een aantal jaren verbaasd zult zijn als u de uitgave nog eens doorbladert en ziet hoe snel alles verandert. Daarom gebruik ik dit boekje ook als geheugensteuntje om uit te leggen hoe de naam PARK OVER-BOS er kwam. Want we vergeten zo snel. Mevrouw Langen-de Jong heeft de naam bedacht. Zij had daar goed over nagedacht. Het park is gesitueerd grenzend aan de Mr. Bierensweg tot aan het einde van het PeperBOS. Het huidige park begint aan de kant van het plantsoen en loopt daar OVER de A16 en de HSL heen. Er is nog een gedeelte wat over de A16 en de HSL heen gaat en die ligt in de omgeving van het PeperBOS. In het park loop je OVER de paden door het BOS. De naam van het park bestaat uit twee delen: OVER en BOS, daarom de naam PARK OVER-BOS. Een prachtige uitleg, waar zelfs ik geen speld tussen kan krijgen. Ik wens u veel plezier met het doorbladeren van dit fotoboekje en verwacht dat deze herinneringsuitgave regelmatig op tafel zal komen om nog eens terug te kijken hoe het begon. Janus Oomen Wethouder Ruimtelijke Ontwikkeling, Ontwerp en Beheer Buitenruimte September 2008  Gemeente Breda;

267.

Boeknummer: 00278   Huis voor Brabant Overheid -- Noord-Brabant, provinciehuis           (2011)    [Bureau Commnunicatie NB] Huis voor Brabant. 40 jaar Provinciehuis De ziel van Brabant Ergens is ons provinciehuis een paradox. Het is de tegenstelling tussen de opvattingen van de architect Hugh Maaskant, diemet zijn gebouw zijn visie op de overheid verbeeldde, en Brabant. Maaskant zag de provincie als een afstandelijke en wat statige overheid, slechts te bereiken door het oversteken van een immens voorplein. Een plein dat in de visie van de architect leeg moest zijn, en waarop dus niet geparkeerd mocht worden. Eenmaal binnen is er de leegte van de hal en de Statenzaal die als de brug van een schip uitsteekt. Het gebouw ademt de esthetiek van de industrialisering en modernisering, zo is wel eens gezegd, en draagt daarmee de onmiskenbare signatuur van Maaskant. Een gebouw van koele, zakelijke materialen. Aan de andere kant is er Brabant en zijn er de Brabanders zelf. Het zijn de mensen die het verschil maken. De leden van Provinciale en Gedeputeerde Staten, het ambtelijke team dat hen ondersteunt en -niet in de laatste plaats- de talloze bezoekers. Zij impregneren het gebouw met de ziel van Brabant. De al even ontelbare als warme ontvangsten laten hun sporen evenzeer na als Maaskant. De kwaliteitsklanken van ons Brabants Orkest dat zo graag in ons provinciehuis optreedt, zijn er voor wie goed luisteren kan eigenlijk altijd te horen. Wie verwijlt in de mooie en indrukwekkende hal droomt zich al snel op een gemoedelijke markt waar de Brabanders samenkomen. In de prachtige Bois le Duc-zaal is menige bijeenkomst het toneel van ontmoeting en reflectie. Nee, waar Maaskant de hal gebruikte om te imponeren, krijgt zij een heel ander, haast huiselijk karakter wanneer er zo’n duizend protesterende buschauffeurs of boeren worden ontvangen met koffie en soep. Want zo zijn vrij in Brabant wel. Nee, de hoge toren staat niet voor afstandelijkheid, maar voor de aan het provinciebestuur zo eigen opdracht om verder dan vandaag te kijken. Om toekomstgericht aan het welzijn van Brabant en de Brabanders te werken. Het is nu 40 jaar geleden dat het provinciehuis door koningin Juliana werd geopend. Het werden veertig bijzondere jaren. Het is goed om even stil te staan bij die turbulente geschiedenis van het Huis voor Brabant. Kom er eens binnenlopen, geniet van de prachtige wandkleden. Zie dit boekje niet louter als herinnering, maar als een uitnodiging om in het provinciehuis te gast te zijn. Prof. dr. W.B.H.J. van de Donk, commissaris van de koningin Provincie Noord-Brabant;

268.

Boeknummer: 00279   Adresboek Breda 1876 Historie -- Breda, algemeen           (2006)    [P.B. Nieuwenhuijs] Wie woonde waar in 1876? Adresboek Breda inclusief Ginneken, Princenhage en Teteringen. Heruitgave van adresboekje 1876 door selexyz gianotten in september 2006. voorwoord In 1870 vatte de toenmalige boekhandelaar P.B. Nieuwenhuijs het plan op om een adresboek voor de gemeente Breda uit te geven. Samensteller van het boekje was de gemeente- ambtenaar J.G. Blaeser. Naast adressen, locale advertenties, informatie betreffende de bevolkingssamenstelling en allerlei instellingen met bijbehorende functionarissen, bevat dit boekwerkje ook van alle vermelde personen het beroep dat hij of zij uitoefende en, we kunnen het ons nu nauwelijks voorstellen, de aanduiding of de hoofdbewoner al dan niet stemgerechtigd was (het alg. kiesrecht werd pas in 1919 ingevoerd). Het boekje voorzag kennelijk in een behoefte want in 1876 verscheen de vierde editie, nu uitgebreid met adressen van de gemeenten Ginneken, Princenhage en Teteringen. In 2006 vinden bij boekhandel Gianotten de nodige veranderingen plaats. Naast een enorme uitbreiding van de zaak in winkelcentrum De Barones, is ook de naam veranderd in selexyz gianotten. Naar aanleiding van deze veranderingen is het idee ontstaan om het adresboekje van 1876 opnieuw, in enigszins bewerkte vorm, uit te geven. Naast de reproducties van de informatieve en curieuze adrespagina's uit de originele uitgave van 1876, is er ruimte gecreëerd om uw eigen selectie van adressen aan het boekje toe te voegen. Ook is er een kleine selectie van foto's uit de periode rond 1876 toegevoegd, met bij deze foto's het equivalent van 2006. Tenslotte een speciaal woord van dank aan het Stadsarchief Breda, zonder welks medewerking deze uitgave niet tot stand had kunnen komen. Gianotten Breda heeft inmiddels een lange traditie in het in eigen beheer uitgeven en verkopen van boeken over de regio Breda. Met het uitgeven van dit boekje, het eerste onder onze nieuwe naam selexyz gianotten, zullen wij deze traditie zeker voortzetten. Breda, september 2006 Guus Welten boekverkoper regionalia selexyz gianotten ADRESBOEK VOOR DE GEMEENTEN BREDA, GINNEKEN, PRINSENHAGE en TETERINGEN. 1876. Deze bewerkte uitgave van het 'Adresboek voor de gemeenten Breda, Ginneken, Prinsenhage en Teteringen' bevat niet alleen het adres van de vermelde personen, maar ook zijn of haar beroep. De advertenties achter in het boekje complementeren het tijdsbeeld. De blanco pagina's uit de oorspronkelijke uitgave zijn als eigentijds adresboek vormgegeven inclusief enkele foto's uit zowel de periode rond 1876 als onze tijd. Hierdoor is het boekje niet alleen informatief en een curiositeit, maar is het tevens een handig gebruiksboekje. Selexyz Gianotten Boekhandel;

269.

Boeknummer: 00280   Sporen door de tijd Ruimtelijke-ordening -- A16 Rijksweg           (2006)    [Evert van Ginkel] Sporen door de tijd. Archeologie in het tracé van de HSL-Zuid Inhoud Voorwoord 4 Archeologie zit goed in de bodem 6 Lijn door het land: de HSL-Zuid 8 Stukjes steen van jagers en verzamelaars 14 Onder heuvels bijgezet 20 Brabants boerenland 26 Een hoekje van een wereldrijk 32 Donkere Middeleeuwen 40 Het spoor van de stedendwinger 50 Naar de 21e eeuw 56 Met hoge snelheid naar de toekomst 60 Voorwoord In 2000 is de eerste schop de grond ingegaan voor de aanleg van de HSL-Zuid, de hogesnelheidslijn die Amsterdam op 3 uur en 4 minuten reizen van het Gare du Nord in Parijs brengt, en in 1 uur en 44 minuten van Brussel-Zuid. Het project heeft veel bestuurlijke, organisatorische en technische voeten in de aarde gehad, en ook het geduld van de omwonenden is lang op de proef gesteld. Nu is het werk bijna af, en is de HSL-Zuid vanaf april 2007 gereed voor commercieel vervoer. Wat al klaar is, zijn de resultaten van het archeologisch onderzoek dat in en langs het tracé is uitgevoerd. De HSL-Zuid is een groot infrastructureel project waarbij archeologie geen blok aan het been van de bouwers is geweest en ook geen bijzaak, maar een normaal onderdeel van het hele proces. Krijgt de maatschappij daar iets voor terug? Zeker, al is de waarde niet in euro's uit te drukken. Het gaat namelijk om verrijking van de kennis van onze geschiedenis. Archeologen hebben op verschillende plekken in het tracé vondsten gedaan uit de afgelopen 7000 jaar. Soms zijn dat hele kleine ontdekkingen, maar er kunnen ook nieuwe bladzijden in de geschiedenisboekjes worden geschreven, zeker op plaatselijk niveau. Wie van de opgravingen heeft gehoord, zal zeker benieuwd zijn om na zoveel tijd te lezen wat er nu precies gevonden is. Er is een omvangrijk boek over geschreven door en voor specialisten, waarin iedere scherf, iedere verkleuring en ieder zaadje beschreven staan. Dit boekje is bedoeld voor een breed publiek van geïnteresseerden. Het gaat met grote stappen langs het tracé en door de geschiedenis. Vele illustraties, waaronder zes prachtige panorama's van Ulco Glimmerveen, brengen in dit boekje het verleden langs de spoorlijn tot leven. We wensen u veel genoegen met deze korte maar kleurrijke reis door de tijd. Stuurgroep Archeologie HSL-Zuid Johan Hendriks (gemeente Breda) Kees Kaptein (Projectorganisatie HSL-Zuid) Marco van Trierum (gemeente Rotterdam) Ellen Vreenegoor (Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek) Stuurgroep HSL-Zuid;

270.

Boeknummer: 00281   Geschiedenis der Gemeente Ginneken en Bavel Historie -- Breda, algemeen           (1941)    [Merkelbach, L.; Enkhuizen, Pr. van; Hallema, A.] Geschiedenis der Gemeente Ginneken en Bavel. Met voorwoord van Jhr mr. Th. E. Serraris, burgemeester. TER INLEIDING. Wanneer ik een voorwoord mag schrijven in deze geschiedenis van Ginneken en Bavel, dan doe ik dit met gemengde gevoelens. Eenerzijds met een gevoel van weemoed, wijl het bestaan dezer schoone, bloeiende Gemeente weder ernstig wordt bedreigd. Reeds tientallen van jaren worden plannen gesmeed om deze Gemeente te doen verdwijnen of te verkavelen. Tot dusverre is de aanslag op haar niet noemenswaard gelukt. De hoop blijft levendig, dat ook thans deze aanslag zal verijdeld worden. Anderzijds schrijf ik dit voorwoord met een gevoel van vreugde. Door twee terzake kundige personen is de geschiedenis dezer Gemeente te boek gesteld, zoodat haar verleden voor ons herrijst. Zeker zullen velen, vooral inwoners, met belangstelling kennis nemen van de lotgevallen dezer Gemeente, wier ontstaan zich verliest in den nacht der tijden. Mocht deze Gemeente onverhoopt ten doode zijn gedoemd, dan zal zij toch immer in haar geschiedenis, die hier levend tot ons wordt gebracht, blijven voortleven. Blijft zij echter, wat ongetwijfeld alle inwoners hopen en verwachten, voortbestaan, dan zullen het tegenwoordig geslacht en het nageslacht nieuwe hoofdstukken aan haar geschiedenis toevoegen. De werken der toekomst zullen dan in de lotgevallen uit het verleden dezer Gemeente een aansporing vinden bij hun arbeid voor haar voortdurend bloeiend leven. De Burgemeester van Ginneken en Bavel. Jhr. Mr. TH. E. Serraris Ginneken, Januari 1941 EERSTE DEEL. DE GEMEENTE GINNEKEN EN BAVEL TOT 1600 bewerkt door L. MERKELBACH VAN ENKHUIZEN. INHOUD. HOOFDSTUK I. Heemstudie als oriënteering ......1 § 1. De gesteldheid van den bodem.................... 1 § 2. Rivier, bosch en heide.......................... 1 § 3. De bevolking.................................... 4 HOOFDSTUK II. De oudste bewoners...............6 § 1. Een urnenveldje bij Strijbeek................... 6 § 2. Eerbied voor den bodem.......................... 8 § 3. De oudste wegen................................ 10 HOOFDSTUK III. De Heeren dezer landen............12 § 1. De hertog als Landsheer en de Heeren van Breda.....12 § 2. De abdij van Thorn over onze gewesten...........18 § 3. De verstandhouding tusschen Thorn en de Heeren van Breda...34 § 4. De oude heerbanen..................................38 HOOFDSTUK IV. Oud-Ginneken, oud-Bavel,oud-Ulvenhout........................................41 § 1. Ginneken, Bavel, Ulvenhout onder Thorn ... 41 § 2. Onder de heeren van Breda.......................46 § 3. Kleinere Heeren en Heerlijkheden onder Ginneken, Bavel en Ulvenhout...................... 53 HOOFDSTUK V. Vervolg: Oud-Ginneken, oud-Bavel, oud-Ulvenhout..................................76 § 1. Ontstaan, groei en indeeling der oude parochies 76 § 2. Ontwikkeling van de burgerlijke gemeenschap der dorpen................................... 84 TWEEDE DEEL. DE GEMEENTE GINNEKEN EN BAVEL NA 1600. bewerkt door A. HALLEMA. I n d e e 1 i n g. HOOFDSTUK VI. De Gemeente in betrekking tot haar ligging, structuur en oppervlakte, vooral in de 17de en 18de eeuw..111 HOOFDSTUK VII. De Gemeente en haar Bestuur en Ambtenaren, in dienst der gemeente, voornamelijk in de 17de en 18de eeuw.....147 HOOFDSTUK VIII. De Gemeente, haar economische toestand, bestaansmiddelen en bestaansstrijd, financiën en belastingen, inzonderheid in de 17de en 18de eeuw. 177 HOOFDSTUK IX. De Gemeente, haar sociale toestand en sociologische structuur, dorpsleven en volksvermaken, zorg voor de gezondheid en voor de armen, inzonderheid in de 17de en 18de eeuw............................237 HOOFDSTUK X. De Gemeente, haar kerken, kapellen en kerkelijke instellingen, haar geestelijke aspecten en gewijde plaatsen.......................................257 HOOFDSTUK XI. De Gemeente en haar voormalige buitens en kasteelen met de legenden en folklore, daar omheen geweven..........................................286 HOOFDSTUK XII. De Gemeente van den nieuwsten tijd en in een nieuw gewaad. Gestadige inwendige opleving en uitwendige ontwikkeling en bloei, eerst in de 19de eeuw en vooral in de 20ste eeuw. Uitbouw, verfraaiing en vergrooting met tal van nieuwe gebouwen en instellingen van openbaar nut, zorg voor de volks- gezondheid en cultureele voorziening in de behoeften der ingezetenen.........................................320 Kemink en Zoon Utrecht;

Uitgebreid zoeken